Тауфиқ әл-Хаким

Тауфиқ әл-Хаким : « – Егер өнер – ыдыс болса, онда әдебиет – шарап » – деп, атақты мысырлық прозаигі, публицист, драматург және әдебиеттанушы Хусейн Тауфиқ әл-Хакимнің «Әдеби шығармашылық өнері» кітабында жазылған. Жазушының өмірі Мысырдың қоғамдық - мәдени өмірінің бірнеше онжылдықтарымен байланысты. Олардың жанрлары мен тақырыптық аясы әртүрлі. Тауфиқ әл-Хакимнің көптеген шығармалары бірнеше рет қайтадан басылып, бірнеше тілге аударылған: орыс, француз, итальян, испан, иврит және тағы да басқа. Тауфиқ әл-Хакимнің шығармашылық қызығушылық шеңбері өте кең. Бірақ көбінесе жазушыны біздің заман мәселелері толғандырады, қазіргі мысырлық қоғамның әртүрлі топтарының өмірлік сұрақтарына жауап іздейді.

Тауфиқ әл-Хакимнің балалық және жастық шақтары жайлы көп жазылған. Тауфиқ әл-Хаким өз шығармаларын көбінесе автобиографиялық мағлұматқа болып табылады. «Менің кейіпкерлерімнің шынайы өмірдегі адамдармен қатты ұқсас болғанымен, сыншылардың романдарымды тарихи құжат ретінде есептеуге хақысы жоқ» – деген. Жазушының мінезін толықтай бейнелеп бере алатын 1964 жылы басылып шыққан «Өмір түрмесі» атты автордың естелік кітабы бар.

Оның айтуы бойынша, бұл кітаптың әрбір беті тарих қана емес, сонымен қатар, оның өмірінің толық баяндамасы. Дәл осы кітап автор биографиясына негізделген.

Өмірбаяны

Хусейн Тауфиқ әл-Хаким 1898 жылы қазан айының тоғызында Александрия қаласында сот қызметкері Исмаил әл-Хакимнің отбасында дүниеге келген. Исмаил әл-Хакимнің әкесі аса бай болмаған, 80 феддан жердің иесі болған. Ол Александрияға жақын маңындағы Бухейра губернаторлығындағы Далинготтан шыққан. Жазушының анасы Асма әл-Бустанидің әкесі – Суэц каналында еңбек ететін тікелей лацман ұрпақтарынан шыққан әскери адам. Өз жасына өте сауатты әйел, ол көп оқыған, кейін оқығанының мазмұнын ұлына айтып берген, осылайша баласынының кітаптарға деген махаббатының оянуына септігін тигізеді.

Тауфиқ әл-Хакимнің балалық шағы әкесінің туған жері Далингот ауылында өтті. Тауфиқтің ата-анасы қаңғыбас труппамен жақсы қарым-қатынаста болды, олар үйлену тойларында және өзге де ауылдық мерекелерде өнер көрсететін. Тауфиқ көңілді актерлерге бауыр басып, олардың өлеңдерін ұнатып қалады, әсіресе оркестр жетекшісі отыз жасар Хамид жайында естелігі көп. Ол онымен ән айтып, лютнада ойнап, ал оркестр жолға шыққанда олардың қайта оралуын асыға күтетін болған.

Хамидке деген сыйластық сезімін Тауфиқ әл-Хаким өзінің алғашқы «Үйлену әншілері» әңгімесінде білдірген.

Оның балалық шағы да жиі көшіп-қонумен өтеді. Олар әкесінің қызмет орны ауысқан сайын бір қалашықтан, екінші қалашыққа көшіп жүрді. Бұл көшіп-қонулар мен ұстаздарының жиі ауысып тұрғанына қарамастан, бала бастауыш мектепті үздік бітіріп, Александрияға орта мектепті аяқтау үшін аттанады. Әкесі баласына заңгер мамандығын таңдап, оның болашақта үлкен сот қызметкері болатынына үміттенеді. Бірақ Александрияда ата-анасының қамқорынан алыстаған Тауфиқ өзінің уақытын көркем әдебиет оқумен өткізіп, нәтижесінде, көктемгі сынақтан өте алмай екінші жылға қалдырылады. Сол кезде ата-анасы оның сабақ үлгерімі мен өмірін қадағалауға уәде берген Каирдегі жақын туысқандарының үйіне жібереді. Дәл осы кезде бірінші дүниежүзілік соғыс басталады.

Халықтың өз бостандығы үшін көтерілген революция жас Тауфиқті де байлап алды. Оның Британ отарына көңілі толмауы, 1919 жылы жазылған алғашқы «Шақырмаған қонақ» пьесасында көрініс тапты. Ол пьеса сол күйінде басылымға шықпады.

Бұл пьеса үйге рұқсатсыз кіріп, өзі кетуге асықпаған қонақты күштеп қуып шығуды дәріптеген. Әрине, сол замандағы саяси аналогияның жағдайында бұл пьеса сол кезде жұмыс жасап тұрған ешбір театрда қойыла алмады. Каирде тұрып жатқан күндері, Тауфиқ көтерілістің қақ ортасында қалып қойды. Өзінің қасындағы адамдармен қосылып ол шерулерге қатысып, отаншылдық әнұрандар жазып, оларды таратуға да көмектесті.

Көтеріліс басылғаннан кейін Тауфиқ әл-Хаким өз оқуын жалғастырып, 1920 жылы орта мектеп бітіргендігі жайлы куәлігін алды. Одан кейін Жоғары Сот Мектебіне қабылданып, онда тағы төрт жыл білімін толықтырды.

Сол жылдары Тауфиқ әл-Хаким өзінің сот қызметінде емес әдебиет саласындағы, әсіресе драматургиядағы орнын тапты. 1922 жылы ол «Аминосса» опереттасының либреттосын жазып, келесі жылы – «Күйеу жігіт» комедиясын жазады және өзінің әріптесі Мұстафа Мұмтазбен қосылып «Сүлеймен сақинасы» космикалық операсын жазуға кірісті. Бұл пьесалардың барлығы өзіндік мысырлық пьеса деп атауға келмейді, одан да француз тілінен аударылған десек дұрыс болар.

1924 жылы Заң мектебін тәмамдап, Тауфиқ әл-Хакимнің әкесі баласын «қауіпті құмарлығынан» алыстату мақсатымен оны Франциядағы Сорбоннаға заңгерлік білімін толықтыруға жібереді.

Алайда, әкенің үміттері жүзеге аспады. Өзі өзіне тапсырылған жас жігіт толығымен әдебиетке бет бұрады. Ол үнемі театрларға, концерттерге, мұражайларға барып, француз және ежелгі грек әдебиетін зерттеуге күш салады. Сонымен қатар, ол уақытының басым бөлігін философия, тарих ғылымдарын зерттеумен өткізеді, Эйнштейннің кітаптарымен де танысады.

Парижде тұрып жатып, Тауфиқ әл-Хаким әлі де өзін әдебиет саласында көрсетуге тырысты. Францияда тұрған уақытында ол үшін француз тілі ана тіліндей туған тіл болып кетеді де, ол «Билет кассасы алдында» (1926 жылы) атты пьесасын француз тілінде жазады. Бұл пьеса 1935 жылы араб тіліне аударылып, басылымға тапсырылған.

Парижде Тауфиқ әл-Хаким тағы бір атақты – «Рухтың оралуы» шығармасын жазады. Бұл романдағы эпизодтар 1919 жылы Каирде болған революциядан басталып, 1933 жылы Отанына оралумен аяқталды.

Роман тыныш, жайбасарлықпен жазылған, ондағы оқиғалар баяу өзгерген, ол - кез-келген араб әдебиетінің шығармасына тән сипат. Қарапайым қала тұрғындарының өмірінің суреттемесі провинциялардағы феллахтар өмірімен алмасып отырады.

Роман сюжеті өте қарапайым: Мухсин деген кішкентай бала, ауылдан астанаға көшіп келіп, өзінің туысқандарының үйінде орналасады. Бұл уақытта астанада революциялық жағдай туындайды және туысқандар өздерінің жиенімен қоса күресуге кіріседі. Роман соңында отбасымен бірге барлығын үндеу парақтарын таратқаны үшін түрмеге қамап қояды. Алайда, оған қарамастан, соңы көңілді сөзбен аяқталады: кейіпкерлер әлі де бірге, және жақын арада жеңіске жететіндеріне кәміл сенімі арқылы өздерін бақытты сезінеді.

«Рухтың оралуы» романын Тауфиқ әл-Хаким 1919 жылы болған революцияның әсерімен жазды.

Қызметі

Тауфиқ әл-Хаким Францияда төрт жыл шамасында болады. 1928 жылы әкесінің айтуымен ол Мысырға оралып, Александриядағы облыстық сот қызметіне алынды, көп ұзамай оны провинцияға тергеуші қызметіне тағайындап, ол провинцияда 1934 жылға дейін тұрады.

Провинциядағы қызмет Тауфиқ әл-Хакимге көп нәрсе берді. Париждегі қайнаған өмір, театр, мұражай, ақсүйектер кафесі және Александриядағы, Мысырдың екінші астанасындағы қызықты өмірден кейін, Тауфиқ әл-Хаким, жас жазушы, оқшау әрі қатаңдыққа толы провинцияға келеді. Тергеуші қызметі оған Мысырдың шын бейнесін көрсетті, жан түршігерлік кедейлік, феодалдық тәртіп, надандық пен білімсіздікке толы екендігіне көзін ашты. Тауфиқ әл-Хаким Мысырдағы ең құқықсыз, саны көп – феллахтар тобымен танысады.

Шығармашылығы

Ауылда өткізген уақыты жазушының ішкі жан-дүниесін байыта түсті. 1937 жылы жазушының үздік романы «Провинциалды тергеушінің жазғандары» жарыққа шықты. Күнделікке ұқсағанымен, бұл роман детективті жанрда жазылды. Романның он бөлімінде, сәйкесінше автордың он күндік өмірі баяндалған. Белгісіз феллахтың өлімі мен бұл қылмысты шешуге тырысып жүрген тергеуші жайында айтылады. Алайда детективпен сәйкестігі осы жерде аяқталады. Романда детективтегідей қауіпті жағдайларға толы оқиғалар, таусылмайтын қылмыстар жоқ. Белгісіз феллахтың өлімі мен тергеу ісінің бұл жердегі рөлі тек мысырлық қарапайым өмірдің қаншалықты қызықсыз екендігін көрсететін әр түрлі жағдайларды бір-бірімен қосып тұрған жіп ретінде ғана. «Провинциалды тергеушінің жазғандары» романы Тауфиқ әл-Хакимді мысырлық жазушылар қатарында алдыға жылжытты. Романның араб әдебиетін дамытудағы рөлін бағалай отырып, атақты мысырлық әдебиет сыншысы және жазушы Махмұд Амин әл-Алим бұл кітап – «екінші дүниежүзілік соғысқа дейін жазылған шығармалардың ішіндегі ең үздік шығармалардың бірі» екенін айтып өткен.

1938 жылы жазушы өзінің үшінші романы – «Шығыс құсын» жазады, ол да алдынғы екі романындай, автобиографиялық түрде жазылған. Мухсин – «Рухтың оралуы» романының кейіпкері – романды аяқтау үшін Францияға аттанады. Парижде Мұхсин орыс келімсегімен танысып, олар Шығыс және Батыс мәдениеттері жайлы ұзақ уақыт әңгімелеседі. Дәл осы әңгіме романның негізін құрайды.

«Шығыс құсы» романында Тауфиқ әл-Хакимнің қоғамның дамуы жайындағы идеалистік көзқарасы қатты байқалады. Ол ғылым мен техниканың дамуы – «материалдық өмірдің» дамуы - «рухани өмірдің» өміріне алып келуі мүмкін деп айтады. Жұмысшы тап, жазушының ойы бойынша өркениеттің мүрдеші. Таптық күрестен қорқып, әл-Хаким «Шығыс рухына» жүгінді, өйткені тек Шығыста ғана әлемде теңдік бола алмайтындығын түсінген. Сондықтан әлемді бай және кедейлерге бөлген еш мәнсіз, мағынасыз. Әділеттік тек кейінгі өмірде ғана бар.

Тауфиқ әл-Хаким 1943 және 1944 жылдары тағы екі роман жазған. «Өмірдің түсі» және «Қасиетті дәнекерлер». Алғашқысын тек шартты түрде ғана роман деп атауға болады. Ол - автордың Франциядан өз Отанына қайтып келген кезінде өз достарына жазған хаттарының жинағы. Тауфиқ әл-Хаким бұл хаттарында жастық шағын еске түсіріп, Шығыс және Батыс мәдениеттерін, әдебиетін, философиясын салыстырып, драматургияның дамуы жайындағы өз ойларын жазған.

Романның кейіпкері өзін көбінесе «ой дуанасы» деп атап, өзін бірнеше рет Ф.Франстың «Таис» повестіндегі кейіпкерімен салыстырады. Ол нағыз жазушы «монах» болуы керек, махаббаттан безіп, өмір қуаныштарын қабылдамауы керек деп сенген. Бұл идея Тауфиқ әл-Хакимнің «Жаннаттан бас тарту» атты романтикалық пьесасында анық байқалып, кейін «Пигмалион» философиялық драмасында да көрініс тапты, сонымен қатар, «Ғибадатхана бишісі» атты кішкентай повесінде де байқалады. Ол «Провинциалды тергеушінің жазғандары» романының алғы сөзінде де көрініс тапқан. Онда Тауфиқ әл-Хаким - «бақытты адам тек өз қуанышында ғана өмір сүреді, тек оны суреттемейді» деп айтқан.

Тауфиқ әл-Хаким «ойшыл бүгінгі өз заманының қиындықтарынан оймен құтыла алмайды» деп бірнеше рет қайталаған. Кез келген шынайы жазушы өз халқына қызмет етуі керек, оның жағдайын жақсартуға тырысуы қажет.

Тауфиқ әл-Хакимнің шығармашылығын зерттеуші араб және еуропалық ғалымдар оның шығармаларында 10-20 ғасырларда өмір сүрген Шопенгауэр, Ницше, Бергсон, Тойнби және көптеген басқа да батыс еуропалық философтардың философиялық-әлеуметтік көзқарастарының бар екенін байқаған. Бірақ, автордың «Хаким есегі», «Хаким асатаяғы», «Әдебиет өнері» және «Тепе-теңдік» кітаптары және очерктерімен таныса отырып жазушының көзқарасының қалыптасуына әсер еткен философиялық-эстетикалық дәстүрлерін көруге болады.

Философиялық шығармалардың жетістіктеріне қарамастан, 40-50 - жылдарда жазушы Тауфиқ әл-Хакимнің танымалдығы арта берді. Осының арқасында 1943 жылы жазушы өз қызметін тастап толығымен әдебиетпен айналысуға мүмкіндік алды. Ол Каирлық «Ахбар әл-йаум» журналымен келісімге отырып, өзінің көптеген әдеби-саяси сипаттағы мақалаларын жариялайды.

1951 жылы Тауфиқ әл-Хаким сол кездегі білім министрі Таха Хусейннің ұсынысы бойынша Каирдегі Ұлттық кітапхананың директоры қызметіне кіріседі.

Тауфиқ әл-Хаким мысырлық әдебиетшілердің қатарына қосылып, реализм бағытын қорғайтын бірнеше мақаласын жариялайды. Кейін бұл мақалаларын «Өмір әдебиеті» деп аталатын жинаққа біріктіріп, 1959 жылы жария етті.

Жазушының танымалдығының белгілері

• 1954 жылы оны араб тілі Академиясының мүшесі етіп сайланады.
• 1958 жылы жазушының әдеби саладағы қызметі үшін

Біріккен Араб Республикасының басшылығы: оны мемлекеттің жоғары ордені – Ніл орденімен' марапатталды,

• 1960 жылы – Мемлекеттік Әдеби Сыйлығының иегері атанады.

• 1959-1960 жылдары Тауфиқ әл-Хаким Францияда ЮНЕСКО-дағы Біріккен Араб Республикасының өкілі қызметін атқарған.

• 1961 жылы мысырлық үздік «әл-Ахрам» газетінің редакциялық комиссияның мүшесі.

• 1957 жылы Тауфиқ әл-Хакимнің «қоғамдық театрға» жатқызылатын маңызды пьесаларының бірі «Келісім» жарық көрді.

• 1958 жылы Тауфиқтың ғарышты бағындырудағы кеңес адамдарының жетістіктері жайлы «Ертеңгі күнге саяхат» атты пьесасы жарық көрді. Бұл интеллектуалды театрды жалғастырушы пьесада жазушы техниканың дамуы адамзатқа болашақта не әкелетінің түсінгісі келеді.

Алпысыншы жылдары «Ағашқа шығушы» , «Поезд кетті» , «Аңшылықта» , «Көпшілікке қорек» , «Ай тұрғындары» және тағы басқа жазушының бірнеше жаңа пьесасы шықты. Оларды идеялық-эстетикалық ерекшеліктеріне қарай «абсурд театрына» жатқызуға болады. Кейінгі жылдары да жазушы өз еңбегін тоқтатпайды. Үнемі жарыққа жазушының жаңа пьесалары мен очерктері шығып отырады.

1964 жылы трилогиясының бірінші бөлігі – «Өмір түрмесі» повесі жарық көрді. Бұл бөлімде автор өзінің өмірлік жолын ұғынуға тырысқаны байқалады. Кітап автордың балалық және жастық шағынан басталып, оның өз отанына Франциядан оралуымен аяқталады. Алайда, бұл әдеттегідей жай ғана автобиография емес, бұл повесттің мазмұнында мысырлық қоғамның күнделікті өмірінің суреттемелері көп. Автор мысырлық театрдың алғаш пайда болуы, алғашқы қадамдары жайында толық мәлімет берген, өзінің танымал мәдениет қайраткерлерімен танысуы мен кездесулері жайында да көптеген қызықты жағдайларды суреттеген.

1973 жылы трилогияның екінші бөлімі - «Екі ғасыр арасындағы достық» , ол Тауфиқ әл-Хакимнің мысырлық ғұлама, жазушы-әдебиетші Таха Хусейнмен танысуы мен талай уақытқа созылған достығы жайында.

Соңғы күндеріне дейін, «әл-Ахрам» газетінің баспасындағы Тауфиқ әл-Хакимнің жеке кабинеті Мысырдың еңбек сіңірген өнер қайраткерлерінің жиі кездесіп, жиналатын орны болды. Дәл осы жерде мысырлық мәдениеттің корифейлері Нагиб Махфуз, Йусуф Идрис және тағы басқаларының жаңа шығармаларының алғашқы пайда болған жері.

Тауфиқ әл-Хакимнің өмірі көптеген қарама-қайшылықтарға, ізденістерге, үлкен шығармашылық табыстарға және шабытты еңбекке толы. Жарты ғасырдан астам уақыт әдебиет саласында еңбек еткенде жазушы романтизм мен символизмге аса құрметпен қарады. Сонымен қатар ол өз күшіне қарай ерекше романтикалық шығармалар да жазған. Тауфиқ әл-Хакимнің жолы қиын әрі қарама-қайшылыққа толы, алайда, жазушы өмір шындығына адал болуға тырысқан және оның шығармашылығы әсер етудің үлкен күшіне ие.