Тақпақ

'Ел iшiндегi тақпақ сөзiнiң мағыналық ауқымы өте кең. Тақпақтау дегеннiң өзi ұйқасты, әуездi, нақышты сөйлеу деген ұғымға жақын келедi. Халық арасында «өлең» терминiнiң орнына да қолданылады. Мәселен, балаларға «өлең оқышы» деудiң орнына «тақпақ айтшы» деген тiркестi қолдану қисынды болып табылады. Ел iшiнде «тақпақ» сөзi көп орайда балалар өлеңi деген ұғымға жақынырақ тұрады. Әрине, бұл жерде фольклорлық шығармалар мен әдеби туындылардың шекарасы ажыратылмайды. Балалардың жаттап алып, дауыстап айтатын шығармалары тоғыстырылып бiрге аталады. Өз кезiнде А.Байтұрсынов тақпаққа «Салт-санасына сәйкес пiкiрлердi келтесiнен келтiрiп, өлең түрде ұйқастырып айту – тақпақ болады», – деген анықтама берген болатын. Тақпақ сөзiнiң түрлi қолданыстарын саралай келiп, академик З.Ахметов оған мынадай сипаттама бердi: «Тақпақтың дыбыс қайталау мен әуездiлiкке толы шағын айшықты тiркестермен үйлесiп келетiн өзiнше ерек ұйқасы болады. Өлең формасындағы бұл типiнiң сөздi ұйқастырудағы басты сипаттары ретiнде мыналарды айтуға болады; жеке өлең аясындағы әрбiр сөйлемнiң кесiндi аяқталып отыратындығы, белгiлi синтаксистiк құрылымдардың көптеген өлеңдерде сөз қайталау арқылы қайталанып келiп отыратындығы, сондай-ақ етiстiк әрқашан өлең (сөйлем) соңында келетiндiгi өзi жалпы өлең сөзге тән емес (эпикалық өлеңдердi қоспағанда). Сонымен қоса тақпақ образды, айшықты тiркестер мен оралымдарға байлығымен де ерекшеленедi...». Бiрақ «тақпақ» қазақ фольклортану ғылымында А.Байтұрсыновтан кейiн арнайы жанр ретiнде танылып қарастырылған емес. Мұның негiзгi себебi де сол тақпақтың үлкендер репертуарынан қалып, балалар аузына ауысқандығынан болса керек. Бiрақ балалар тақпағын А.Байтұрсынов келтiрген тақпақ үлгiлерiмен әсте теңестiруге болмайды. Балалар тақпағы мүлде жаңа, басқа құбылыс. Әрине, тақпақ терминiнiң негiзгi белгiлерiн балалар арасында әлi күнге белсендi өмiр сүрiп келе жатқан шығармалардан да молынан табуға болады. Мәселен, Айгөлек-ау, айгөлек, Айдың жүзi дөңгелек, Айдай болған кезiмде Би билеймiн дөңгелеп, – дегендегi «айгөлек, дөңгелек, дөңгелеп» сияқты немесе Қарға, қарға, қарғалар, Қар үстiнде жорғалар. Боран соқса қар болар, Бұтаға келiп қорғалар, – дегендегi «қарғалар, жорғалар, қар болар, қорғалар» тәрiздi толымды ұйқас айшықты сөз қолданыстар соған дәлел. Өлеңде дыбыстық үйлесiмдер (ассонанс, аллитерация) жарасымды да анық байқалады. Оның үстiне балалар репертуарындағы тақпақтардың көпшiлiгi, негiзiнен, үлкендер шығармашылығынан ауысқан. Мұның себебi бұл жанрдың табиғи ерекшелiктерiне тiкелей байланысты. Яғни, оның көлемiнiң шағындығы, үндестiгi күштi толымды ұйқасқа құралатындығы, дыбыстық, сөздiк қайталаулардың молдығы, айшықты оралымдарға байлығы – осылардың барлығының өлеңдi жаттап алып, мәнерлеп айтуға (тақпақтап айтуға) жеңiлдiк жасайтыны – балаларды өзiне баурай тартады. Сондықтан да қазақ халқының төрт түлiктi тiршiлiгiнiң тiрегi өткен кәсiптiк ерекшелiгiнен туындаған Кендiрмен байлама, Жыңғылмен айдама. Кендiрмен байласаң, Жыңғылмен айдасаң Мал бiтер деп ойлама – дегендегiдей ғибраттық тағлымы мол өлеңдер мен Асық ойнаған азар, Доп ойнаған тозар. Бәрiнен де қой бағып, Көтен жеген озар, – деген сияқты нақылға айналып кеткен таза дидактикалық сарындағы тақпақтар ересектер мен балалар репертуарында қатар өмiр сүрiп келедi. Бұдан тақпақтардың үлкен тәрбиелiк әсер-ықпалын аңғарамыз. Мәселен, жоғарыдағы екi шумақ өлеңде еңбек тәрбиесiне байланысты үлкен ойдың халық тәжiрбиесiнен жинақталған тұжырымы тұр. Бұдан үлкендер репертуарындағы тақпақтар балалар репертуарына түгел көшкен деген ұғым тумайды. Бұл мүмкiн де емес. Оның үстiне халық ұғымындағы тақпақ жанрының ауқымы өте кең, одан нақты ғылыми анықтамалық ұғымды тап басып ұстау да қиын. Мәселен, нақыл, мақал-мәтел сөздердi де қазақ арасында тақпақ деп атай бередi. Оны кезiнде А.Байтұрсынов та анық байқап атап көрсете келiп: «Тақпақ қысқара-қысқара маңызданып барып, мақалға айналып кететiн де жерi бар. Мақалдарды құрастырып қосып айтқанда, тақпаққа айналып кететiн де жерi бар», – деп жазады. Сол сияқты 1892 жылы «Дала уалаяты» газетiнде басылған «Мың мәртебе тыңда, бiр қабат айт», «Мың досың аз, бiр дұшпаның көп», – деген сияқты нақыл сөздер «мұсылмандардың тақпағы» деп аталған. Балалар репертуарында мұндай шығармалар жоққа тән. Яғни бiздiң тiлге тиек етiп отырғанымыз бала талғамына лайық шағын көлемдi, өлең құрылысы мәнерлеп айтуға оңтайлы, бүлдiршiндер репертуарында кең тараған шығармалар. Мұндай шығармаларды балалар шағын көлемi, ойнақы, әуездi, жеңiл құрылымы үшiн ғана ынтыға жаттамайды, өздерiнiң таным түсiнiгiне, күнделiктi тiрлiгiне етене жақын мазмұн-болмысы үшiн де құлай сүйедi. Мысалға, жан-жануарлар тақырыбына арналған тақпақтарда олардың сыртқы сипаттарымен әрекет дағдылары, мiнез ерекшелiктерi балаларға танымдық мағлұмат берерлiктей образды суреттермен ерекше дәл бейнеленедi. «Қоян», «Қасқыр», «Торғай», «Төбет», «Сауысқан» т.б. өлеңдерден бұл мәнер айқын аңғарылады. Мысалы: Ала қанат сауысқан Жауыр атқа жабысқан. Ойда жауыр көрiнсе, Ойбайлатқан сауысқан, Қырда жауыр көрiнсе, Қиқаңдатқан сауысқан – сияқты қырдағы қазақ балаларына көзтаныс суреттерден олардың талғам-таным ерекшелiктерiнiң нәзiк ескерiлiп, тағылымдық, эстетикалық нәрдiң астаса өрiлiп жатқандығын көрiп тәнтi боласыз. Мұндай өлеңдер халық тәжiрбиесiнде әбден шыңдалып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан балаларға арналған халық поэзиясының нәрi болып табылады. Сондай-ақ бұл жанрға заманның, кезеңнiң ерекшелiгiне орай жаңа мазмұнмен кейiннен келiп қосылып жатқан өлеңдер де жоқ емес. Мысалға: Мен айтамын тақпақ Мұғалiмдi мақтап, Байдың жолы – батпақ, Ленин жолы – аппақ, – деген сияқты тақпақтар Қазан төңкерiсiнен кейiнгi коммунистiк идеологияның жемiсi. Мұндай тақпақты қазіргі балалар айтпағанмен, балалар арасында осыған ұқсас өлеңдер көп. Бір қызығы соған ешкім көңіл бөлмей келеді. Тақпақ формасы соңғы кезеңде балалардың өз шығармашылығы ретiнде кең тарай бастағаны байқалады. Мектеп оқушылары арасында: Химия, химия, химия, Қонбайды менiң миыма. ... апай келгенде Отырамын жымия, деген сияқты балалардың өздерi шығарған әзiл өлеңдер өте көп. Балалар арасында халыққа кең тараған белгiлi әндерге өздерiнше түрлендiрiп күлдiргi өлең шығарып айту дәстүрi де бар. Бұл өлеңдерден, әрине, поэзияның «iнжу-маржанын» iздеу әбестiк, бiрақ бала жан дүниесiнiң құпия қалтарыстарын, күнделiктi тiрлiктi өз шамасынша поэзия тiлiмен өрнектеуге тырысқан талпынысты, эксперименттiк ұмтылыстарды танитынымыз анық, ол сонысымен де құнды. Сөз жоқ, дәстүрлi фольклорлық аядағы тақпақтар мен соңғы кездегi өлеңдер арасында айырмашылық баршылық. Кейiнгiлерiнде, әсiресе, жазба әдебиет ықпалы мол. Мұның өзi тақпақ жанрының даму эволюциясының да арнайы қарастыруды қажет ететiндiгiн көрсетедi. Соңғы кезде тақпақ терминiнiң халықтық аядағы қолданысы да өзгерiп келедi. «Бүгiндерi – деп жазады ол туралы академик З.Ахметов, – тақпақ ұғымына кең мағынасындағы тақпақтау (декламация) сипаты берiлiп жүр. Ертеректе тақпақтау тәсiлдерi жекелеген шығармаларға ғана тән болатын. Кейiннен тақпақтау нақышы көптеген шығармаларға дарыған кезде бұл терминмен тақпақ сарынды шығармаларды түгел атайтын болды». Халық арасында бiр сөзге ауқымды мағына жүктеу дәстүрi басқа терминдер табиғатынан да белгiлi. Мәселен «ертегi, аңыз» терминдерiнiң аумағына бүкiл халық прозасының iшкi жанрлары түгел сыйып кетедi немесе «жыр» терминiнiң ауқымы да халық ұғымында соншалықты кең. Ал, тақпақ терминi қазақ балалар фольклорының iшiнде әдет-ғұрыптық, ырымдық салттардан ада, балалардың жаттап алып, мәнерлеп (тақпақтап) айтып жүруiне қолайлы, әуездi, шағын өлең деген мағынада өрiс ашады.

Кенжехан Ісләмжанұлы. Рухани уыз. Алматы, 2008.