Таңшығай

Таңшығай (141 — 181) — сәнбилер көсемі, сәнби державасының негізін қалаушы. Сәнбилер көсемі Төлеудің отбасында дүниеге келген. Бұл кезде Төлеу ғұндарға үшжылдық жорыққа кеткен еді. Жорықтан келісімен Таңшығайдың өз ұлы болуы мүмкін емес екенін жобалап Таңшығайды өлтірмек болып, деседе тірі қалдыруға шешім қабылдады. Анасы Таңшығайды өз әке-шешесіне жіберіп оны нағашылары бағып-қағып өсірген. 15 жасқа толғанда ақылы мен күш-қуаты толысып тайпаластары оны көсем етеді. Кейіннен небір данагөй заңдарды шығарған.

Сәнби державасының гүлденуі

40 жыл ғұмырының 26 жылын Таңшығай үздіксіз соғыста өткізген. Ол солтүстік ғұндарды жеңіп, көп бөлігін өзіне бағындырады. Таңшығай Қытайдың бейбіт келісім жөніндегі ұсынысын қабылдамай тастайды. Нәтижесінде ғұн державасы ыдырағаннан кейін сәнбилер далалық соғыста толықтай жеңіске жетті. Таңшығайдың кезінде II ғасырда сәнбилер мықты күшке айналды. Көсем атанғаннан кейін Таңшығай Даньхан тауындағы Чжочеу өзені маңында сарай тұрғызып, өзге сәнби көсемдері жиналатын өзінің тұрағы етті. Ол динлиндерді, Пуё және Үйсіндерді талқандады. Оның державасы 7 000 кмге дейін созылған. 156 жылы ол 3000—4000 жауынгермен Юньчжун бекінісіне шабуылдады. 158 жылы шапқыншылық ұйымдастырды. Қыс кезінде Чжан Хуань ғұндармен бірігіп 200 сәнбиді өлтіреді. Бұған жауап ретінде 159 жылы Яньмэнь қаласы тоналады, 163 жылы Ляодун қаласы тоналды, 166 жылы солтүстік шегараға 9 жорық ұйымдастырылды. Қытай императоры Таңшығайға ван титулын қабылдап, қытай ханшасын әйелдікке алуды ұсынды. Таңшығай бұған жорықтармен жауап берді. Өз жерлерін Таңшығай 3 аймаққа (шығыс, орталық, батыс) бөлген, әрбір аймаққа көсемдер сайланған. 168 жылы сәнбилер Ючжоу, Бинчжоу және Лянчжоуды тонады. 174 жылы Бэйди жерінде Ся Юй және Сючжотугэ сәнбилерді талқандап, Юй ухуаньдік пристав дәрежесесін алады. 176 жылы сәнбилер Ючжоуға тағы шапқыншылық жасайды. 177 жылы тағы үш рет шапқыншылық ұйымдастырылады. Ся Юй соғысты сәнби далаларына ауыстыруға ұсыныс жасағанда Император бұл ойды құптамайды.

Хань империясы 400 жылдық тарихында 3 жақта: солтүстікте ғұндармен, батыста тибет тайпаларымен, оңтүстікте манялармен (ханьдық емес оңтүстік халықтарының жиынтық атауы) соғысуға мәжбүр болған. Империя енді ғұндарды жеңдім дегенде, олардың орнын сәнбилер басып солтүстік шегараларды бұзып-жарып өтеді. Тангут приставы Тянь Янь солтүстік шегараны қорғай алмағаны үшін шенінен айырылады. Өз кінәсін жуып-шаю үшін ол сарай қызметкері Ван Фудан Хань Лин-диге өзін сәнбилер приставы етуін өтінуді сұрайды. Әскері кеңес құрылып, солтүстіктегі саясат жайлы талқыланады. Кеңесші Цянь Юн өз баяндамасында сәнбилермен далалық жерде соғысудың пайдасыз екенін, оданда бүкіл солтүстік шегарада белсенді қорғаныс жүйесін (дабыл оттары мен жеңіл атты әскер) құрудың жөн екенін айтады. Император бұл ұсыныстан бас тартып 177 жылы қыркүйекте Гаолюлік Ся Юй, Юньчжуелік Тянь Янь, Ячьмендік оңтүстік тәңірқұтын ерткен ғұн приставы Цан Минь әрқайсысы 10 000 атты әскерден алып, сәнбилерге жорыққа аттанады. Ся Юяны Таңшығай бірден талқандады. Өзге жауынгерлерге Таңшығай қытай әскерлерін жан-жақты соққылармен шабуылдауды бұйырады. Қытай әскерінің 2/3 бөлігін Таңшығай қырып тастады. Барлық генералдар орнынан алынды. 179 жылы Ляоси, 178 жылы Цзюцзюань қалаларын сәнбилер тонауға ұшыратты.

Таңшығай 181 жылы 40 жасында өмірден өтті. Ал сәнби мемлекеті 235 жылы құлады. Әуелде мемлекетті Таңшығайдың ұлы Холянь басқарады. Ол қытайлық бекініске шабуыл кезінде әскерді жөнді басқара алмай қытай сарбазы Лянь-Жанның жебесінен мерт болады. Осыдан кейін оның ұлы Ценьмань Куйтумен билікке таласты. Одан кейін Будугень билік етті. Ары қарай не болғаны беймәлім.

Балалары

• Бес ұлы болған. Олардың ішінде ең танымалы Хэлянь.

Әдебиет

• Жұртбай Т. Дулыға:Көне түркі батырлары туралы тарихи әфсаналар 2-том - Алматы: Жазушы, 2007. - 432 бет.