Товий Ловиц

Товий (Тобиас) Ловиц (1757 жылы Геттинген - 1804) – XIII ғасырдың ең мықты экспериментатор химиктерінің бірі, астроном. Георг Ловиц жанұясында дүниеге келген. Ол шешесінен ерте айырылған-ды, ал өгей шешесі оған аса көп көңіл бөлмеді. 1767 жылы Ресей ғылым академиясының шақыруы бойынша Георг Ловиц Санкт-Петербургке отбасымен көшіп келеді. 1774 жылы ол Ресейдің оңтүстік-шығысын ғылыми зерттеуге бағытталған Астрахань астрономиялық экспедициясына жетекші болып тағайындалады. Экспедиция бірнеше жылға жоспарланған еді, сондықтан оның Каспий теңізіне сапарында оның жанұясы (ұлы, кішкентай қызы және әйелі) бірге жүрді. Тобиастың денсаулығы аса мықты болмағандықтан, әкесі осы саяхаттың оның денсаулығына оң ықпал ететіндігіне үміттенді. Бұл шаруалар толқуларының шулы кезі еді. Үкімет әскерлері қуған Е. Пугачев әскері Волганың оң жағалауымен оңтүстікке жылжып, шегініп келе жатқан. Казак отрядтарының бірі экспедиция үстінен шығады. Астроном Георг Ловицтің аспан шырақтарының қозғалысын бақылайтындығын естіген Пугачев, оны жұлдыздарға жақынырақ асып қоюды бұйырады, алайда Тобиас өлімнен құтылады. Жолда қарауыл казак жасөспірімді аяп, оны арбадан итеріп жібереді. Қаза тапқан астроном балаларын бағуды мемлекет көтеруі тиіс деп санаған өгей шеше асыранды ұлынан да, өз қызынан да бас тартады. Тобиас пен оның қарындасы кішкентай Софияны белгілі математик, Петербург ғылым академиясының академигі Леонард Эйлер жанұясы паналатады. Жасөспірімді қазына есебінен Академиялық гимназияға жібереді. Денсаулығының нашарлығы оған оқуды аяқтауға мүмкіндік бермеді. Гимназиядағы жеті жылдың ол тек екі жылын ғана оқиды. Ловицті патша дәріханасына оқушы ретінде қабылдайды (сірә, Эйлердің сұрауы бойынша). Мұнда Ресейдегі ең жақсы химиялық зертхана және үлкен кітапхана бар еді. Дәріханада Тобиас химияға әуестене бастайды. Өзінің барлық уақытын ол кітап оқумен және химиялық тәжірибелер жасаумен өткізетін. Оның ғылымға деген құштарлығы қызметтестеріне ерсі көрінді. Жападан жалғыз, бөтен, барлығына жеккөрінішті, нақты болашағы жоқ ол Германияға қайта оралуға бел буады, онда ол әкесінің достары және анасы жағынан жалғыз туыс ағасы көмек көрсетер деген үмітте болды. Геттингенге келіп, Ловиц жергілікті университеттің медициналық фаультетіне оқуға түседі. Алайда ағасы оның оқуын төлеуден бас тартқаннан кейін, университетті тастауға тура келді. Бұл кезде Тобиас саяхаттаумен шұғылдана бастады. Алғашында Ловиц Геттингеннің маңында аздап жаяу серуендейтін, кейін ол Германияны саяхаттап, Альпі арқылы өтеді, Везувий және Монблан кратерлеріне көтеріледі. Физикалық және рухани жағынан шыныққан ол дәріханадағы өз жұмысына және сүйікті химиямен айналысу үшін Санкт-Петербургке қайта оралуға шешім қабылдайды. Ол Ғылым академиясына хат жазады да, 1783 жылдың көктемінде өзінің бұрынғы орнына шақыру қағазын алады. 1784 жылы Ресейге оралғаннан кейін Ловиц бос уақытының барлығын химиялық тәжірибелер жасаумен өткізіп, тағы да дәріханашының көмекшісі міндетін атқаруға кіріседі. Өмір Ловицке тек келеңсіз жағдайларды ғана емес, ғылыми жаңалықтарды ашу қуанышын да әкелді. 1785 жылдың 5 маусымында ашқан тек бір жаңалығы ғана – ағаш көмірімен ерітінділерден әртүрлі заттарды адсорбциялауы (сіңіруі) – оның атын мәңгіге әйгілі етер еді. Бұл жаңалықты ол өзінің еңбекқорлығы мен тапқырлығы арқасында ашты. Ловиц дәрілік заттарды, соның ішінде шарап қышқылын тазарту әдістерін жақсартуға көп көңіл бөлген. Оны тазарту барысындағы буландыру кезінде аздаған қыздырудың өзі ерітіндінің қоңырқай тартуына әкелетін. Бұл кездері Ловиц: «Ерітіндінің қоңырқай тартуы маған ұнамайды, қышқылдың аздаған бұзылуы нәтижесінде жүретін осы бір құбылыстың алдын алатын құрал табудан басқаны қатты тілемеймін», - деп жазды. Бірде ол шарап қышқылының ерітіндісін ыдыс қыздырылып жатқан құмға төгіп алады. Затты сақтау үшін ол ағаш көмірімен араласқан құмды жинап алып, ерітінді дайындап, одан қайта шарап қышқылын бөліп алды. Кристалдар таза әрі ірі болып шығады. Ловиц оларды тек ағаш көмірі тазартуы мүмкін деп болжады. Қайта жүргізілген тәжірибелер болжамның дұрыстығын дәлелдеді. Адсорбент ретінде көмірді қолдана отырып Ловиц алғаш рет балдан «бал қантын», яғни глюкозаны бөліп алды. Жаңа әдіс басқа заттарды тазарту үшін де қолданылды. Ол сірке қышқылды калийді алу процесін жеңілдетіп, алу уақытын қысқартуға, жоғары сапалы жарылғыш зат үшін селитра алуға, қантты ағартуға, нан шарабын майлардан тазартуға, қажетсіз иіс, дәм және спирттің сары бояуын қыздырмай және айдамай арылтуға мүмкіндік берді (бұл әдісті шарап жасаушылар әлі де пайдаланады). Сонымен қатар Ловиц көмірдің асептикалық әсерін, оның ішетін суды тазарту қабілетін тапты. Ловицтің осы жаңалықтары оны танымал етті. 1787 жылы ол провизор, ал кейін патша дәріханасының бас дәріханашысы етіп тағайындалды. Осы жылы Ловиц Петербург ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, ал 1793 жылы ол оның толық мүшесі болып таңдалды. Өзінің зерттеулерінің көп бөлігін Ловиц дәріхана зертханасында және өз пәтерінің ас бөлмесінде жасайтын. 1796 жылы Медициналық алқа оған дәріхана материалдарының Бас қор дүкеніндегі зертханасынан бөлме берді, кейін ол академиялық зертхананың меңгерушісі болып тағайындалды. Жұмыс істегенде Ловиц жалғыздықты ұнататын және жалғыз шәкірті – химиялық катализ жайлы ғылымның негізін қалаушы – К.С. Кирхгоф қана болды. Ловиц кристалдануды зерттеуде пионер еді. Ол әлемде алғаш рет «сірке қышқылының мұзы» деп атаған сірке қышқылының кристалдарын алды. Жалаңаш қолмен натрий гидроксидін (NaOH) қармен араластырған ол химиялық күйдіріп және саусақтарын жартылай үсік шалдырып, тырнақтарынан айырылды, көп ауырып, жұмыс істей алмады. Бірақ бұл жаңалық ашуға әкелді: күйдіргіш калий кристалдарын қармен араластыру температураның төмендеуіне әкеледі. Суытатын қоспалардың көмегімен Ловиц сынапты мұздатады және бұл күйінде сынапта басқа металдарға тән қасиеттер болатынын таңданумен бақылаған. Кристаллографиямен шұғылдану оның кристалдардың сапалық және мөлшерлік талдау әдістерін жетілдіруіне әкелді. Ловиц заттарды олардың кристалдық түрі бойынша сапалық анықтау әдісін ұсынды. Бұл үшін ол әртүрлі заттардың 288 модель-эталондарын даярлап, оларды химиялық қасиеттері бойынша жіктеді. Химиялық сынақтар Ловицтің онсыз да әлсіз денсаулығын одан әрі бұзды. Ғалым 1804 жылы 47 жасында инсульттан қайтыс болды. Жалпы алғанда ол орыс, неміс, француз және латын тілдерінде 170-тен астам жұмысын жариялады. Оның ескерткішінде келесі жолдар жазылған: өзіне аз, ал біздің бәріміз үшін – көп.