Толы ауданы

Толы ауданы (қыт. 托里县 Tuoli ) Қытай Халық Республикасы Іле Қазақ автономиялық облысының Тарбағатай аймағына қарасты әкімшілік-территориялық құрылым. Жер ауданы: 21000 шаршы километр, халық саны 100 мыңнан асады,бұның ішінде қазақтар 73 мыңды құрайды,яғни 73% дан астамын құрайды, қалғаны негізінен қытайлар, олар 25 мыңнан асады, ұйғырлар мыңға таяу.

   Толы батысында Шағантоғаймен, батыс- оңтүстігінде Қазақстанмен, шығысында Қарамайлы қаласымен,шығыс- оңтүстігінде Шиху қаласымен, солтүстігінде Дөрбілжінмен, оңтүстігінде Жың ауданымен шектеседі. жерінің көп бөлігін таулы өңірлер алып жатыр. Толының қақ ортасын Майлы, Жәйір таулары алып жатыр, ал батысында Барлық тауы бар.  
   Толы кен байлығына  мол өңір , 33 түрлі кен бар болып, 416 кен орны ашылған. Әсіресе алтын кені, бүл батыс терістіктегі ең үлкен алтын базасы . Теміртамда үлкен көмір кені бар,бұлардан басқа: темір,қалайы,марганетыс,хром ,фосфор және т. б. , бұның ішінде хромның барланған  қоры 250 миллион тонна болып, бүкіл мемлекет бойынша 1-орында тұрады. 
  Толыға: Күп ауылы, Долаты ауылы , Өшеті ауылы, Ақбелдеу ауылы қатарлы 4 ауыл, және Толы қалашығы, Ұты қалашығы, Теміртам қалашығы қатарлы 3 қалашықтан тұрады. Естеріңізге сала кетейік, 2010 жылы дәл осы ауданда ұлттық музыкалық аспап – домбыраны Толы ауданының 10 мың домбырашысы жексенбі күні бір сәтте қазақ халқының «Кеңес» күйін орындап, Гиннестің рекордтар кітабына тіркеді.  
   Тарихы
  Ежелгі заманда  сақтардың, үйсіндердың, түркілердің , одан кейінгі түркештердың, қарлұқтар мекені болған. Шыңғысхан заманында арғындармен наймандардың мекені болған,онан кейін Үгедей қағанның иелігі болған. Моғолстан хандығы кезінде керейлер мекендеген. Онан кейінгі 1755-жылдарға дейін ойраттардың иелігінде қалған, бұл кезде 1635 -жылға дейін торғауыттар мекендеген. Онан жоңғарлардың иелігінде қалған.  

1770- жылдардан бастап қазақтар келіп мекендеген, 1860-жылдарға дейін майлы барлықты тауларын найманның қызай руы, жәйірді өңірін моңғолдар мекендеген. 1860-жылдардағы қызыл аяқ шапқыншылығында қызайлар Бұраталаға ауған, қызай руының көшіуіне тағы көршілес қара керейдің зорлық- зомбылық іс- әрекеттері себеп болған екен. ал моңғолдар Алтайға қашқан. 1868-жылы Алтайдың Жеменей өңірінен Мұқы ,Топай, Бұғыбай, Темір бастаған 400 семья абақ керейлер келген, бұлармен қатар Мырти, Мауқара бастаған ескі уақтар келген,бүл кезде әліде бір бөлім қызайлар майлы өңірінде отырған көрінеді,кейін олармен бірге 40 түтін уақ ілеге ауған, бұлар іленің уақтарын құрайды. бұлардан кейін жастабан Есет, Әтәнтәй, Саудабай бастаған 300 түтін Алтайдан келген. Олардан кейін Кәрібәй бастаған 150 түтін шерушілер келген. Бұлардан кейін Мәмірбек торе, Жұмағұл бастаған топ келген. Ең соңында 1888-жылдары Қазақстаннан жаңа уақтар келген.