Топрак-қала

Топрак-қала (өзб. Tuproq qal'a) — Өзбекстан Республикасының аумағында орналасқан аумағы 120 гектардан асатын көне елді мекен. «Топрак-қала» «жермен көмкерілген қамал» деп аударылады^[1].

Топрак-қала Афригидтер әулетінің билігіндегі ежелгі Хорезм астанасы болған деген болжам бар. Бұл әулет өз билігін бастапқыда Әмудария оң жағалауындағы Топрак-Қалаға негіздеп орнатты^[1]. Мәдениеттің Кушан патшалығымен байланысы бар, халықтың дүниетанымына индуизм, буддизм, зороастризм және ежелгі грек діни идеялары әсер етеді. Топрак-қалада көне хорезм жазуы табылды^[1].

Амударияның оң жағалауында Топыраққаладан басқа суармалы құрылыстардан кейін салынған сәнді Қаңқала, Жанбасқала, Базарқала, Қырққыз, Қорғашқала және Аязқала да болды. Қорғаныс үшін бір-біріне жақын орналасқан. Ғалымдардың пікірінше, бұл сол кезеңдегі Хорезмнің шынайы күшін көрсетті^[2].

1945-1950 жылдары С. П. Толстовтың басшылығымен Топракқалада археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді^[3].

Қазба жұмыстары кезінде монументалды кескіндеме мен мүсінмен әсем безендірілген 150 залы мен бөлмесі бар сарай қалдықтары табылды. Топрак-қаладан табылған суреттер стилі жағынан Аджантадан белгілі суреттерге өте ұқсас. Суреттер шах сарайының бөлмелері мен залдарынан ғана емес, қарапайым үйлерден де табылған^[1].

Сарайдың биіктігі 40 метрге жетті. Топракқаланың бүкіл археологиялық кешеніне бірнеше сарайлар, сонымен қатар қала — тұрғын үйлер кірді.

Топрак-қала сарайының өзегі рәсімдер өтетін Тақ залы болды. Сарай қабырғалары мерекелік безендіріліп, сырланды. Басты киелі орын би маскаларының залы, Анахита храмы болды, оның қабырғаларында би билеп жатқан әйелдер мен ерлердің бейнелері бейнеленген 16 барельефтік панельдер болды. Жауынгерлер залы жаңа жыл күні от жағылған таулардың басында қошқар мүйіздері бар көптеген патшалардың бейнелерімен қызықты. Мүсіндердің бірі — патшаның басында тәж, қолында отырған қыран бейнеленген^[1]. Сондай-ақ қабырғалары бұғылар мен грифондар бейнеленген әдемі суреттермен безендірілген Бұғылар залы болды. Сондай-ақ патшалар залы, жеңістер залы, т. б.

Қазба жұмыстары кезінде Хорезм билеушілерінің сарай мұрағаты табылды. Сарайда құжаттар теріде (белгілі бір заттарды беру және тапсыру тізімдемесі немесе регистрлері^[4]), тақтайшалар мен таяқшаларда (көп балалы отбасылардың құрамында болған ер-азаматтар мен үй құлдарының аты-жөндерінің тізімдері) сақталды. іскерлік құжаттар, тегтер^[5]). Олардың барлығы қара сиямен жазылған, олардың жазуын ерте хорезмдік курсивті деп анықтауға болады^[6].

4 ғасырдың басында. Қала қабырғалары қайта салынды, сарай цитадельге айналды. 5 ғасырға қарай Топракқала біраз уақыт қарапайым халық қоныстанған жерге айналып, кейін қараусыз қалды.

Топракқала археологиялық орны ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра нысандарына ұсынылды^[7].