Тямдар
Тям (чам) — Вьетнамдағы, Камбоджадағы және Тайландтағы халық. Жалпы саны 500 мың адам (2007).[1] Вьетнамда тямның екі тобы бар: шығыс (Тхуань-хай провинциясы) және батыс (Анзанг және Тайнин провинциялары). Камбоджа тямдары Вьетнамнан келген иммигранттардың ұрпақтары.
| Тямдар | |
| чам | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
500 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
өңдеуТілі - Индонезия тобының тілі.[2] Жазуы оңтүстік үнді графикасына негізделген(5 ғасырдан бастап). Вьетнам тілі де кеңінен таралған.
Діні
өңдеу10 ғ-дан бастап ислам діні тарай бастады. Қазіргі уақытта тямдардың үштен екісі индуистар, қалғандары мұсылмандар.[3][4]
Тарихы
өңдеуII-ғасырда негізі қаланған Тям (Чам) өркениеті IX-ғасырда өзінің шарықтау шегіне жетті. Ол Вьетнамның орталық бөлігін Меконг атырауына дейін басқарды, ал оның иеліктері батысқа қарай қазіргі мемлекеттердің - Камбоджа мен Лаостың шекараларына дейін созылды. Тямдар (Чам) өжет теңізшілер ретінде белгілі болды. Чампа патшалығы халықаралық саудаға белсене араласты, бұл оған байлық пен ықпалды жинақтауға, сондай-ақ басқа аймақтық патшалықтармен, Оңтүстік Азиямен және Қытаймен байланыс орнатуға мүмкіндік берді.
XII-XV ғасырларда Тям (Чам) өркениеті жойыла бастады. Уақыт өте келе оларды Вьетнам патшалары оңтүстікке, ал шығысқа Ангкор билеушілері ығыстырды. Вьетнамдағы Тям (Чам) өркениетінің қалдықтары қазір Орталық Вьетнамдағы Бинтхуан және Нинтхуан провинцияларында (Фхан Ранг маңында) және Камбоджа шекарасының бойында Тай Нинь және Чау Док провинцияларында шоғырланған.[5]
Кәсібі
өңдеуБұрын тямдар тамаша теңізшілер болған, қазіргілері жағалау мен өзендерден балық аулаумен шектелген. Ауыл шаруашылығында және көлікте буйволдар пайдаланылады, тауық, үйрек, ешкі өсіріледі. Тямдардың кәсіптерінің бірі - жібек және мақта маталарын, өзіндік керамика жасау және саудамен айналысады.[6]
Өмір салты
өңдеуШығыста патриархат қатынастары мен көп әйел алу орын алса, батыста әйел отбасы басшысы болып табылады - туыстық қатынасты анасы қарастырады, ал мұра ұлға емес, қызына өтеді.
Тям ауылдары (300 үйге дейін) әдетте өзендердің бойында орналасқан. Үйлер жерде, дегенмен кейбір аудандарда төбесі тік бұрышты қадалы үйлер жиі кездеседі. Тұрғын үй 4-5 бөлмеден тұрады, олардың жартысы (тіпті көпшілігі) отбасының әйелдер бөлігіне жатады, ас үй мен қосалқы құрылыстар бөлек орналасады. Бұйымдардан үстел, сәкі, қолөнер бұйымдары (тоқыма станоктары), ыдыс-аяқтар, балық аулауға және аң аулауға арналған құралдар кіреді.[7]
Әйелдер костюмі - саронг, әдетте белге (ерлер үшін) немесе кеуденің ортасына (әйелдер үшін) оралған мақта матадан жасалған жолақ мата. Мата дененің астыңғы бөлігін, тобыққа дейін жауып, ұзын белдемшеге ұқсайды. Саронгтың үстінде жеңі бар тар халат киеді, ал әйелдер бос шаштарын жабу үшін тағы бір тақия киеді.
Азық-түліктері - күріш, көкөністер, балық және ет дәмдеуіштері.[8]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Тямы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/220252
- ↑ Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D1%8F%D0%BC%D1%8B
- ↑ Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%A2%D0%AF%D0%9C%D0%AB
- ↑ Значение слова тямы https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%82%D1%8F%D0%BC%D1%8B
- ↑ Чамы – необычные мусульмане Вьетнама https://islamosfera.ru/chamy-neobychnye-musulmane-vetnama/
- ↑ НАРОДЫ КАМБОДЖИ ТЯМЫ http://www.turlocman.ru/cambodia/6512 Мұрағатталған 24 желтоқсанның 2022 жылы.
- ↑ Народ чамы. История и современность https://xn--e1adcaacuhnujm.xn--p1ai/dve-storony-odnoj-sistemy-chamy.html
- ↑ народы мира / Тям http://www.etnolog.ru/people.php?id=TYAM