Түрки аруз

Түрки аруз - араби аруз уәзінінің ықпалымен түркі тілді халықтар әдебиетіне араб-парсы сөздерінің енуі нәтижесінде қалыптасқан өлең өлшемі.

• Арабтар жаулап алған жерлерде ислам дінінің таралып, мұсылман идеологиясының үстемдік етуімен бірге араби аруз уәзіні күшпен енгізілді.
• Ажам жұрты деп кемсітіп аталынатын Хорасан, Орта Азия, Шығыс Түркістан, Еділ бойы халықтары мен қазақ жеріне де ислам дінінің енуімен бірге жергілікті халықтардың әдебиетінде парсиаруз және түрки аруз уәзіні қалыптасты.
• Түрки аруз елең өлшемінің тұңғыш үлгісі Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу білік» (1070) дастаны. Түрки аруз уәзінінің ықпалы негізінен отырықшы өмір салтын ұстанған, араб-парсы тілінің сездік қоры кеңінен енген өзбек, ұйғыр, татар, әзірбайжан халықтарының әдебиетінде басым болды. Ал, көшпелі өмір салтын ұстанған қазақ халқының сездік қорына араб-парсы тілінің диалектілері аздап енгені болмаса, түрки аруз уәзіні рухани әдеби құбылысқа айнала алмады. Шығыс әдебиетінің айтулы өкілдері Иассауи, Сопы Аллаяр, Әлішер Науаи, Бабыр шығармаларымен таныс болған Абай соларға еліктеп, түрки аруз ұйқасы өлшемінде «Иузи - раушан, көзі - гәуһар», «Фзули, Шәмси, Сәйхали» өлеңдерін жазған. Абай шығыс классиктеріне қол артқан балаң шағында олардың өлең ернегіне бағынышты қалпын танытса да, «Әлифби» елеңінде Науаимен ақындық енер тартысында шеберлік жарыстырып, ұстаздарының шығармаларын талғам елегінен өткізіп, ізденімпаздық қалып танытады.