Түрішілік күрес

Түраралық күрес бір түр мен екінші түрдің арасында жүрсе, түрішілік күрес — бір түрге жататын даралардың қорек, орын, жарық, ылғал үшін күресі. Түрішілік күресті орманда кез келген бір түрге жататын ағаштардың калай өскендігінен оңай байқауға болады. Бір ортада, бір жерде егілген (өскен) қайың, емен, қарағаш, үйеңкі жөне т.б. ағаштардың өсу қарқыны бірдей болмайды. Қайыңды орманда бірі биік, діңі жуан болып өссе, екіншісі аласа, діңі жіңішке болып өседі. Демек, кайыңдардың арасында жарық, қорек үшін бәсеке туындайды, бір түрге жатса да қорек, жарық үшін түрішілік күрес жүреді.

Бір түрге жататын кез-келген ағаштардан да осындай өзгешелікті байқауға болады. Жарық мол түсіп, қорек жеткілікті жерде өскендері өлді болып, түрішілік күресте жеңіп әрі қарай өсіп-өңіп көбейеді. Түрішілік күресте, әсіресе бәсекелестік басым болады. Қыс айларында қорек табу қиындайды, осы кезде бір түрге жататын даралардың арасында бәсекелестік күшейеді. Көктемде бір түрге жататын құстар, сүтқоректілер және т.б. орынға таласады. Тиісті орын белгілеп оны басқалардан корғауы, түрдің өмір сүруі үшін пайдалы биологиялық шекарасы болып есептеледі. Кейде қорек жетіспей қатты ашыққанда ұрпағын жалмап жеп қоятындары да кездеседі. Түрішілік күрес көбейер кезде бір түрге жататын даралардың аталықтарының арасында да (құстар, сүтқоректілер және т.б.) жүреді. Ч. Дарвин мұны жыныстық сұрыпталу деп атады.

Жыныстық сүрыпталудың биологиялық мәні

Ч. Дарвин жыныстық сүрыпталуды түрдің кебеюі жөне үрпақтарының өрі қарай оніп-осіп көбеюін қамтамасыз ететін табиги сүрыпталудың бір формасы деп есептеді. Шын мөнінде, тіршілік үшін күресте реңдерінің одемілігімен, өрекеттерінің белсенділігімен, тіршілікке икемділігімен и үштілері жеңеді. Жыныстык сұрыпталудың организмге зиянды жері до бар. Оған мысал, жұмак кұсы мен кыргауылдың аталыктарының одемі, ұзын кауырсындары ұшуына кедергі жасайды өрі жауларына тоз байкалады. Бұғы аталығының ұлкен мұйізі катты жұгіруіне кедергі іселтіреді. Жыныстык сұрыпталудың нөтижесінде жетілген мұйіздері, ит тістері, иісті бездері, жарык шыгаратын мүшелері жыныстык и ііырмашылықтарын көрсетеді.

Бір түрге жататын даралардың арасында түрішілік күреспен бірге ікіара көмектестікті байкауға болады. Өзара кәмекті каскырлардың, арыстандардың, коркау каскырлардың және т.б. ірі аңдарға үйір күрып шабуыл жасауынан көруге болады. Егер бір каскыр өлексе тапса әбден тойғанша жеп, қалғанын баскалары тауып жейтіндей етіп иісті із қалдырады. Отырықшы қүстар күзде балапандарын үшырған соң, қорегі мол жаңа орын іздеу жөне жауынан қорғану үшін топ күрады. Жануарлар да жауынан қорғану және қыстап шығу үшін топтанады. Ч. Дарвин түрішілік күресті — тіршілік үшін күрестің ең бастысы деп бағалады. Бәсекелестіктің тіршілік үшін күрестің екеуіне де қатысы бар.