Тұмсықбастылар отряды

Тұмсықбастылар; Қазбалық ауқымы: Cretaceous - Recent, 84–0 Ma ПреК К О С Д Кр П Т Ю Б Пг Н
	; Гаттерия (туатара)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Бауырымен жорғалаушылар;
Сабы:	Sphenodontida; Estes, 1983
	;
Синонимдары
	Rhynchocephalia, Günther, 1867

Тұмсықбастылар (лат. Sphenodоntida) — Бауырмен жорғалаушылар класының 4 отрядының бірі. Қазіргі заманда Тұмсықбастылардың өкілі - гаттерия. Ол - Жаңа Зеландияның ұсақ аралдарында ғана сақталған, өте ертеден келе жатқан жануар. XTXO-ның Қызыл кітабына тіркеліп, қатаң қорғауға алынған. Гаттерияның сыртқы түрі кесірткеге ұқсас. Дене тұрқы 75 сантиметрдей, салмағы-0,5-1 кг. Жонында және құйрығының үстіңгі жағында үшбұрышты қабыршақтардан тұратын жалы бар. Төбе тұсында ерекше төбе көзі болады. Сондықтан оны кейде үшкөзді гаттерия деп те атайды. Төбе көзінде жарық сезгіш жасушалар орналасқан. Гаттерия түнде белсенді тіршілік етеді. Жыныстық жағынан 20 жылда ғана жетіледі, 8-15 жұмыртқа салады. Одан ұрықтың жетілуі 12-15 айға созылды. Гаттерия 50 жылдан астам тіршілік етеді. Өте ертеден бері тіршілік етіп келе жатқандықтан, ол "тірі табиғат ескерткіші" деп аталады^[1].

Тұмсықбастылар қаңқа қалдықтары Еуразияның, Африканың және Американың мезозой дәуіріне тән жыныстардан табылды. Кейбіреулерінің ұзындығы 5 м-ге дейін жеткен. Тұмсықбастылар жоғары пермь кезеңінде тіршілік еткен қарапайым эозухтардан пайда болған. Бас сүйегі қысқа әрі жалпақ. Жақ алды сүйектері бір-бірімен тұтасып кетуінен біршама “тұмсық” пайда болған, аты осыған байланысты аталған. Самай ойысы да, соған сәйкес бас сүйегінің доғасы да 2 жұп болып келеді. Төбе көзі жақсы дамыған. Омыртқаларының алдыңғы жағы да, артқы жағы да ойыс (амфицельді) болып келген. Омыртқаларының арасында хорда қалдығы сақталған. Жүрегінде қосмекенділерге ұқсас вена қолтығы бар. Жас дарабастарында тістері жақ және таңдай сүйектерінде, сонымен бірге кеңсірік сүйегінде орналасқан. Дабыл қуысы, дабыл жарғағы және шағылысу мүшесі болмаған. Триаста тіршілік еткен ринхозаврлар (Rhіnchosaurіa) өсімдікпен, кейбір түрлері жәндіктермен және ұлулармен қоректенген. Қазіргі заманда тұмсықбастылардың 1 ғана түрі сақталған.^[2]

Таксономиясы

Қазіргі заманда отрядқа 43 қазбалы және 2 бар түрі кіреді. Олар 3 тұқымдасқа айқындалған::

† Gephyrosauridae
- † Gephyrosaurus
- †Diphydontosaurus
- †Planocephalosaurus
†Pleurosauridaeы
- †Palaeopleurosaurus
- †Pleurosaurus — 2 вида
Sphenodontidae
†Rebbanasaurus
†Polysphenodon
†Brachyrhinodon
†Clevosaurus
†Homoeosaurus
†Kaikaifilusaurus
†Kallimodon
†Sapheosaurus
†Ankylosphenodon
†Pamizinsaurus
†Zapatadon
†Theretairus
†Sphenovipera
†Cynosphenodon
Sphenodon
†Opisthias
†Toxolophosaurus
†Priosphenodon
†Eilenodon
incertae sedis
†Derasmosaurus
†Elachistosuchus
† Godavarisaurus
†Kawasphenodon
†Lamarquesaurus
†Leptosaurus
†Pelecymela
†Piocormus
†Sigmala
† Tingitana
† Priosphenodon avelasi^[3].

Дереккөздер

↑ Биология 7 сынып ISBN 978-601-282-426-1
↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
↑ S. Apesteguía and F. E. Novas. 2003. Large Cretaceous sphenodontian from Patagonia provides insight into lepidosaur evolution in Gondwana. Nature 425:609-612

[1] Биология 7 сынып ISBN 978-601-282-426-1

[2] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том

[3] S. Apesteguía and F. E. Novas. 2003. Large Cretaceous sphenodontian from Patagonia provides insight into lepidosaur evolution in Gondwana. Nature 425:609-612

[1]

[2]

[3]