Төртінші мемлекеттік дума

ТӨРТІНШІ МЕМЛЕКЕТТІК ДУМА – Ресей империясында төртінші рет сайланған конституциялық-монархиялық бағыттағы заң шығарушы өкілетті орган.

Тарихы

1912 жылдың 12 қарашасынан 1917 жылғы 26 ақпанға дейін қызмет етті. Оған 442 депутат сайланды. Депутаттардың құрамында 1907 жылғы 3 маусым заңына сәйкес мұсылман халықтарының 6 өкілі ғана болды.

Құрамы

Олар:

1. Уфа губерниясынан сайланған И.Ахтямов
2. Уфа губерниясынан сайланған Г.Байтереков
3. Уфа губерниясынан сайланған Қ.Тевкелев
4. Қазан губерниясынан Г.Еникеев
5. Баку губерниясынан М.Жапаров
6. Самара губерниясынан М.Мангалиев

Осы 6 депутат Төртінші Мемлекеттік Думада Мұсылман фракциясына бірікті.

Тарихы

Төртінші Мемлекеттік Думаның алғашқы мәжілісіне “Мемлекеттік Думаға сайлау тәртібін өзгерту туралы” заң жобасы қойылды. Мұны талқылауға кадеттер фракциясы мен Мұсылман фракциясының 32 депутатты қол қойып енгізді. Бұл заң жобасы бойынша “үшінші маусым заңы” өзгертіліп, Мемлекеттік Думаға қазақтар мен Түркістан өлкесінің өзге халықтарынан депутат сайлауға құқық берілуі тиіс болатын. Бірақ бұл заң жобасы оңшыл топтар басылымдық танытқан Төртінші Мемлекеттік Думада қабылданбай қалды. Төртінші Мемлекеттік Думадағы Мұсылман фракциясы мүшелері патша өкіметінің қоныс аудару саясатын сынға алды және Түркістан өлкесінде мұсылмандық діни басқарманың ашылу қажеттігі жайында мәселе көтерді. Төртінші Мемлекеттік Думада империяның шеткері аймақтарына халықтың өзін-өзі басқаруын қамтамасыз ететін земство енгізу қажеттігін кадеттер (Конституциялық-демократиялық партия) фракциясы мен Мұсылман фракциясы жақтап, бұл жөнінде заң жобасын әзірледі. Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған кезде Төртінші Мемлекеттік Дума империя халқын жауды жеңуге жұмыла кірісуге шақырған үндеу тастады. 1916 жылғы 25 маусым жарлығынан кейін орын алған қазақтар мен Түркістан өлкесінің өзге де халықтарының көтерілісін патша өкіметінің әскер күшімен басып жаншуының зардаптарын тексеру үшін Төртінші Мемлекеттік Думада құрамына ауылыФ. Керенский мен Тевкелев секілді депутаттар енген арнайы комиссия құ-рылды. Бұл комиссия құрамына Мұсылман фракциясы жанындағы бюро мүшелері Мұстафа Шоқай мен Ш.Мұхамедияров та енді. Комиссия Түркістан өлкесінде болып қайтқаннан кейін, Төртінші Мемлекеттік Думаның 1916 жылы 13 желтоқсандағы мәжілісінде Керенский өлкедегі қанды оқиғаларға тікелей жауапты патша өкіметі деп мәлімдеді, ал депутат Жапаров наразылық білдірген халықты қырғынға ұшырату патша өкіметінің бірнеше ғасырлар бойы жүргізіп келе жатқан саясатының айқын көрінісі деп бағалады. Төртінші Мемлекеттік Дума депутаттары Ақпан революциясынан кейін Уақытша үкіметті және оның жергілікті билік орындарын құруға қатысты.

Дереккөздер

• Аврех ауылыЯ., Царизм и ҚV Дума, М., 1981;
• Демин В.А., Государственная Дума России (1906 – 1917): механизм функционирования, М., 1996;
• Озғанбай Ө., Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан (1905 – 1917), ауылы, 1997; *Мусульманские депутаты Государственной Думы России (1906 – 1917). Сборник документов и материалов, Уфа, 1998;
• Смирнов ауылыФ., Государственная Дума Российской империи (1906 – 1917). Историко-правовой очерк, М., 1998.