Уәйіс Хан

Уәйіс хан (т. ж. б. – 1428) – Моғолстан ханы (1418 – 28). Шағатай әулетінен шыққан, Шир-Әли Оғланның баласы. 14 ғасырдың басында Моғолстанның белгілі ханы Қызыр Қожа ханның (1389 – 99) балалары – Шами-Жахан, Шир-Мұхаммед Оғлан, Шир-Әли және Шаї-Жахан билік құрған кезде өзара күрес басталды. Уәйіс хан 1418 жылы немере ағасы Шами-Жаханды өлтіріп, өзін хан жариялады. Осы кезде Уәйіс ханның екінші бір немере ағасы Шир-Мұхаммед Оғлан хандыққа таласты. 1421 жылдың басында Әмір Темірдің немересі Ұлықбектің әскери күшінен қолдау тапқан Шир-Мұхаммед Оғлан хан тағына толық бекіп, Моғолстанның көп жерін өз билігіне біріктіруге мүмкіндік алды. Дегенмен, олардың арасындағы күрес толастамай, бірнеше шайқастар болды. Тараз қаласы төңірегіндегі Қайынлық деген жерде болған шайқастан кейін Уәйіс хан Моғолстанның оңтүстік-шығыс жағына қашып кетті. Осы аймақта ол өз төңірегіне жақтастарын жинап, көшіп-қонып жүрді. Біраз уақыт Шығыс Түркістандағы Лоба, Катек және Сарыұйғыр деген жерлерді мекендеді. 1422 жылы Уәйіс хан Турфан атырабын басып алды. Астанасы Іле бойындағы Ілебалық қала болды. Бірақ бұл жерде көп тұрақтамай, Түркістанға келіп, осы қаланың әмірі қыпшақ Шайх Нұр-әд-Диннің қызына үйленді. Түркістан билеушісінің көмегіне сүйенген Уәйіс хан билік үшін қайта күрес бастады. Бұл уақыт Ұлықбектің Шир-Мұхаммедке қарсы жорыққа шығып, Моғолстанға басып кірген кезі болатын. 1425 жылы Ұлықбек Шир-Мұхаммедті өлтіріп, әскерін талқандады. Моғолстандағы билік қайтадан Уәйіс ханның қолына көшкенімен, көп ұзамай Ыстықкөл маңындағы Сатук ханмен болған ұрыста қаза тапты. Моғолстанда екінші рет билік құрған кезеңде Уәйіс хан (1425 – 28) өз иеліктерінің оңтүстік-шығыс шекарасын қалмақтардан қорғауға көп көңіл бөлді. Қалмақтарға қарсы соғыстарда оның негізгі тірегі дулат, қыпшақ, ұйғыр, найман, ичкилин, кончи, т.б. тайпалар болды.

Уәйіс хан 1418 ж. нағашысы Шами Жаханды өлтіріп, өзін хан жариялады. Осы кезде Уәйіс ханның тағы бір нағашысы Шир - Мұхаммед Оғлан хандыққа таласты. 1421 ж. басында Темірдің немересі Ұлықбектің әскери күшінен қолдау тапқан Шир - Мұхаммед Оғлан хан тағына толық бекіп, Моғолстанның кеп жерін өз билігіне бағындыруға мүмкіндік алды. Дегенмен, олардың арасында бірнеше шайқастар болды. Қайынлық деген жердегі (Тараз төңірегі) шайқастан кейін Уәйіс хан Моғолстанның оңтүстік - шығыс жағына қашып кетгі. Осы аймақта өз төңірегіне жақтастарын жинап, көшіп-қонып жүрді. Біраз уақыт Шығыс Түркістандағы Лоба, Катек және Сарыұйғыр деген жерлерді де мекендеді. 1422 жылы Уәйіс хан Тұрфан атырабын басып алды. Уәйіс хан өз астанасын Іле бойындағы Ілебалыққа көшіруге мәжбүр болды. Бұл жерде көп тұрақтамай, Түркістанға қоныс аударып, осы қаланың әмірі қыпшақ Шайх Нұр ад - Диннің қызына үйленді. Түркістан билеушісінің көмегіне сүйеніп, енді Уәйіс хан өкімет билігі үшін күрес бастады. Бұл уақыт Ұлықбектің Шир-Мұхаммедке қарсы жорыққа шығып, Моғолстанға басып кірген кезі болатын. 1425 ж. Ұлықбек Шир- Мұхаммедті өлтіріп, әскерін қиратты. Моғолстандағы өкімет билігі қайтадан Уәйіс ханның қолына көшті. Бірақ көп ұзамай Уәйіс хан Ыстықкөл маңындағы Сатук ханмен болтан ұрыста (1428) қаза тапты. Моғолстанда екінші рет билік құрған кезенде Уәйіс хан (1425-28) өз иеліктерінің оңтүстік - шығыс шекарасын қорғауға көп көңіл бөлді. Қалмақтарға қарсы соғыстарда оның негізгі тірегі дулат, қыпшақ, ұйғыр, найман, ичкилин, кончи, т. б. тайпалар болды.