Уәли қорымы
Уәли қорымы – Маңғыстау облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген ансамбльдер мен кешендер түріне жататын ескерткіш. Қазақстанның жалпыұлттық сакралды нысандар тізіміне енгізілген.
Орналасқан жері
өңдеуМаңғыстау ауданының Сайөтес бекетінен солтүстік-шығысқа қарай 63 км жерде.
Кезеңі
өңдеу19–20 ғасырларда ірге тепкен.
Тарихи деректер мен қорым сипаты
өңдеуУәли қорымы – Маңғыстаудың көне діни-мемориалдық кешенінің бірі. Өте ертедегі салттық құрылыстар IX ғасырға жатады, кейінгілері – XX ғасырдың басы. Жалпы, Уәли қорымы осыған ұқсас кешендермен салыстырғанда, аса үлкен емес (ауданы 2,5 га), бірақ шоғырланған нысандарының көптігімени ерекшеленеді (328 ескерткіш). Өте ертедегі ғимараттар қорымның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Бұл көбінесе қойтастар мен әктастан жасалған дөңгелек, төртбұрышты, тік бұрышты және доғал қоршаулар. Қорымның шығыс бөлігін адам тәріздес образдарды беретін өңделмеген тас немесе әдемі тақтайшалар түріндегі құлпытастары бар қоршаулар алып жатыр. Осылардың арасында ең көрнектісі болып табылатыны тақтайшада ойып салынған біртүрлі цилиндр бас киім киген адам бейнесінің барельефі. Кешеннің оңтүстігінде кішкентай біркамералы жерасты мешіті салынған. Оның жанында ашық қоршалған кеңістік бар. Олардың жобасы діни салттық рәсімдер орны болып табылатын сияқты.
Уәли қорымының бір құлпытасында мәнерлі жазуда: «...осы ғимаратты салушы қазақтың қарапайым Адай руынан шыққан; мұнда жерленген барлық адамдар да адайлықтар, өкінішке орай, өлімнен ешкім де қашып құтыла алмайды, тіптен бірнеше жыл бойы өлімнен қашқан Қорқыттың өзі де өледі. Құдайға шүкір, өмірден озғандарға біз ескерткіш орнаттық, бұл сарай оларға мәңгілік тұрақ болсын... тірілер малмен байығысы келетін надандығының кесірінен өздерін алдайды; еңбексүйгіш сіздер алға қараңыздар, сіздердің алақандарыңызда сүйелдер аз ба, сондықтан да мұнда да еңбек белгілері бейнеленген» деп жазылған. Мүмкін, ең алдымен, Уәли қорымы бәр әулетке арналған кішкентай мазар болған шығар. Кейін XII-XIII ғасырлар соңына қарай жерлеу кеңейе бастаған, қорымның өзі кешірек ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда құрылады.[1]
Кең аумақты қорымның ішіндегі аса сәулетті тұрғызылған озық үлгісінде жақсы сақталған 5 ірі, қирап бұзылған 3 сағанатам, күмбезді 2 гөрхана жатады. Бұлардың ішінен қорымның дәл ортасына орналасқан 207 және 231-нөмірлі сағанатам халық сәулет өнерінің тамаша үлгісі болып табылады. Біріншісін тұрғызған сәулетші Жолыбай Қосымбайұлы.[2]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том