Философ тасы

Философ тасы (лат. lapis philosophorum) – сынап сияқты жай металдарды алтын немесе күміске айналдыратын әйгілі алхимиялық әпсаналық зат. Ол Зергерлік, немесе chrysopoeia (Гректің χρυσός khrusos, "алтын", және ποιεῖν poiēin, "жасау") сөзіне қатысты айтылады. Философ тасын тіршілік элексирі деп те атайды, яғни, адамды жасартып, күш-қуатын қалпына келтіретін, мәңгілік өмір сыйлайтын қасиетке ие. Алхимиктер сан ғасыр бойы осы тасты жасауды армандады. Бұл ұғым әлхимия терминологиясында негізгі орында тұрады, әрі кемелділік, жарқындық және киелілік мағынасын береді. Философ тасын ашуға арналған еңбектер «Magnum opus» (Ұлы еңбек)^[1] деп аталды.

"Философ тасы" атауы

философ тасы (Philosopher's stone) сөзіндегі философ сөзі латынның philosophorum сөзінен келген. Бұл сөз мұнда тастың шынымен ғылыми мағынадағы философтардікі екенін білдірмейді, немесе философтар түсінігіндегі тас дегендік те емес. Бұл жерде "философтың" деген сөз жалпылық, дәстүрлі түсінік мағынасында айтылған. Алхимиктер орта ғасырда өздерін философ сезініп, бұл тасты философтардікі деп атаған.

Философ тасының көптеген атауы бар: ақ тас (calculus albus, ол жұмақ салтанатының символы^[2]), тотияйын (Visita Interiora Terrae Rectificando Invenies Occultum Lapidem); оған қоса мистикалық немесе мифтік жанама атаулары бар: Adam, Aer, Animal, Alkahest, Antidotus, Antimonium, Aqua benedicta, Aqua volans per aeram, Arcanum, Atramentum, Autumnus, Basilicus, Brutorum cor, Bufo, Capillus, Capistrum auri, Carbones, Cerberus, Chaos, Cinis cineris, Crocus, Dominus philosophorum, Divine quintessence, Draco elixir, Filius ignis, Fimus, Folium, Frater, Granum, Granum frumenti, Haematites, Hepar, Herba, Herbalis, Lac, Melancholia, Ovum philosophorum, Panacea salutifera, Pandora, Phoenix, Philosophic mercury, Pyrites, Radices arboris solares, Regina, Rex regum, Sal metallorum, Salvator terrenus, Talcum, Thesaurus, Ventus hermetis^[3].

Тарихы

Антика дәуірі

Философ тасы туралы ең ежелгі деректі Панаполис тұрғыны Зосимостың^[4] жазбасынан кездестіреміз (б.з. 300 ж.) Алхимия туралы жазатын авторлар одан да ертеде пайда болғанын білдіретін аңыздар бар деседі. Элиас Ашмоле (Elias Ashmole) мен «Глория Мунди» (Gloria Mundi) (1620) еңбегін жазған белгісіз автор Адам пайғамбарға Құдайдың өзі тас туралы білдірген дейді. Сол ілімді меңгерген діндарлар ұзақ жасаған екен-мыс. Философ тасы туралы аңыз 118-псаломда сипатталған Сүлеймен пайғамбардың ғибадатханасы мен қабыл етпеген іргетас туралы хикаяда да бар]].^[5].

Грек пәлсапасында да тасты жасаудың теориялық негіздері баяндалады. Кейін алхимиктер классикалық элементтерге, анима мунди (anima mundi) концепциясы мен Платонның Тимей (Timaeus) еңбегі сияқты әлемді жаратуға қатысты мәтіндерге сүйенді^[6] . Платонның пікірінше, материя бастауынан төрт элемент пайда болған, ол хаоспен қосылған. Алхимиктер Философ тасы жасауға қажетті негізгі қоспаны да prima materia деп атайды. XVII ғасырда Томас Воган «тастың ең бірінші қоспасы барлық затты жасауға қажетті алғашқы қоспамен бірдей» деп жазған^[7].

Ортағасыр

Ортағасыр алхимиктері Зосим мен араб империясы деректеріне сүйенді. Византия мен араб алхимиктері металды алтынға айналдыру идеясына қызықты, соны іс жүзінде орындап көрмек болды. VIII ғасырда өмір сүрген мұсылман алхимик Жабир-ибн-Хаян әр классикалық элементті төрт негізгі сапасына қарай талдады. От – ыстық әрі құрғақ, топырақ – суық әрі құрғақ, су – суық әрі дымқыл, ауа – ыстық әрі дымқыл. Оның пікірінше, әр металл осы төрт принциптің қоспасы, оның екеуі ішкі, екеуі сыртқы. Бір металды басқасына айналдыру үшін осы негізгі қасиетін қайта құрылымдау керек деді. Сол өзгерісті жүзеге асыратын затты грек тілінде ксерион, ал арабша әл-иксир деп атайды, элексир сөзі осыдан туындады. Алхимиктер көбіне Философ тасын құрғақ қызыл ұнтақ түрінде шығады деп болжайды^[8]^[9].

Ұлы ойшыл Әл-Фараби Философ тасы туралы арнайы еңбек жазған екен. Ол "Элексир өнерінің қажеттілігі туралы (Әлхимия)" (The Necessity of the Art of the Elixir (Alchemy))^[10] деп аталады. Кітапта металдар жеке қасиеттері бойынша түрлерге айырылып, оларды өзгерту мүмкіндіктері қарастырылады.

XI ғасырда мұсылман химиктер металды трансмутация жасауға қатысты дауласты. Парсы ғалымы Ибн Сина (Авиценна) бұл теорияға қарсы шығып, теріске шығарды^[11].

Аңыз бойынша, XIII ғасырда өмір сүрген ғалым әрі палсапашы Альбертус Магнус Философ тасын жасаған-мыс. Магнус өз еңбектерінде сондай тас жасағанын айтпайды, бірақ трансмутация арқылы алтын алуға куә болғанын жазады^[12].

Ренессанс дәуірі

Шаршыдағы шеңбер: Философ тасы білдіретін материяның төрт элементінің өзара қарым-қатынасын бейнелейтін алхимиялық символ (17-ғасыр)

XVI ғасырда өмір сүрген Швейцария алхимигі Парацельс (Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim) алкахесттің бар екеніне сенді, оны ашылмаған элемент деп санады. Оның ойынша, басқа элементтер (су, ауа, топырақ, от) оның туынды формасы. Парацельстің пікірінше, Философ тасы деп соны айтамыз.

Буддизм мен индуизмде кездесуі

Буддизм мен индуизмде Философ тасының баламасы — чинтамани^[13]. Оны Paras/Parasmani (Санскрит: पारसमणि, Хинди: पारस) немесе Paris (Маратхи: परिस) еңбектерінен көруге болады. Әулие Жнанешуар (Jnaneshwar) (1275–1296) металды алтынға айналдыратын Философ тасы туралы жазып кеткен.

Сипаты

Ең жиі кездесетін қасиеті – жай металды алтын немесе күміске айналдыруы; аурудың барлық түрін емдей алуы, адам өмірін ұзартуы. Тағы басқа қасиеттері: үнемі жанып тұратын шам жасай алуы, жай түйіршікті асылтасқа, алмасқа айналдыруы; өлген өсімдікті тірілтуі, т.б.

Сырт бейнесі

Философ тасы түрліше сипаттайды. Алхимиктердің еңбегіне сүйенсек, оны көбіне ақ (күміс жасау үшін) және қызыл (алтын жасау үшін) түсті етіп шығарады. Кейде қызғылт, сарғыш түрде сипаттайды, қатты немесе ұнтақ болады дейді. Әдетте алтыннан ауыр екені, кез келген сұйықтықта еритіні, бірақ отта жанбайтыны айтылады.

Аталанта Фугиенстің эмблемасында бейнеленген Философ тасы
Басил Валентиннің Философ тасын алу туралы «Ұлы еңбегінде» сипатталған он екі кілттің біріншісі

Дереккөздер

↑ Heindel, Max, [http://www.rosicrucian.com/frc/frceng01.htm Freemasonry and Catholicism: an exposition and Investigation. |publisher=Rosicrucian Fellowship ISBN: 0-911274-04-9
↑ Salomon Glass, Johann Gottfried Olearius, Philologia sacra: qua totius Vet. et Novi Testamenti Scripturae tum stylus et litteratura, tum sensus et genuinae interpretationis ratio et doctrina libris V expenditur ac traditur ^, imp. J. Fred. Gleditschius (1743)
↑ listed e.g. in W. Schneider, Lexikon alchemistisch-pharmazeutischer Symbole, Weinheim 1962.
↑ Andrew Ede, Lesley B. Cormack. A History of Science in Society: from philosophy to utility. University of Toronto Press. p .66
↑ Raphael Patai. The Jewish Alchemists: A History and Source Book Princeton University Press, 1995. p.19
↑ Stanton J. Linden. The alchemy reader: from Hermes Trismegistus to Isaac Newton Cambridge: Cambridge University Press. 2003. p. 29.
↑ Mark Haeffner. Dictionary of Alchemy: From Maria Prophetessa to Isaac Newton. Karnac Books, 2004. p.211
↑ Ragai, Jehane (1992), "The Philosophers' Stone: Alchemy and Chemistry", Journal of Comparative Poetics 12 (Metaphor and Allegory in the Middle Ages): 58–77
↑ Holmyard, E. J. (1924), "Maslama al-Majriti and the Rutbatu'l-Hakim", Isis 6 (3): 293–305, doi:10.1086/358238
↑ https://books.google.kz/books?id=ZWrsixP-j4QC&pg=PA36&lpg=PA36&dq=The+Necessity+of+the+Art+of+the+Elixir+(Alchemy)&source=bl&ots=fjdsWv7eJC&sig=ACfU3U0_1SBCAycX5VfGJcZlaqMUgxEizQ&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwicv4morLznAhVBxMQBHdaaAz8Q6AEwFXoECA0QAQ#v=onepage&q=The%20Necessity%20of%20the%20Art%20of%20the%20Elixir%20(Alchemy)&f=false
↑ Robert Briffault (1938). The Making of Humanity, p. 196-197.
↑ Julian Franklyn and Frederick E. Budd. A Survey of the Occult. Electric Book Company. 2001. p. 28-30. ISBN: 1-84327-087-0}}.
↑ Guénon, René (2004) (1962). Symbols of Sacred Science. Sophia Perennis, USA. ISBN: 0-900588-78-0}}. pp. 277.

[1] Heindel, Max, [http://www.rosicrucian.com/frc/frceng01.htm Freemasonry and Catholicism: an exposition and Investigation. |publisher=Rosicrucian Fellowship ISBN: 0-911274-04-9

[2] Salomon Glass, Johann Gottfried Olearius, Philologia sacra: qua totius Vet. et Novi Testamenti Scripturae tum stylus et litteratura, tum sensus et genuinae interpretationis ratio et doctrina libris V expenditur ac traditur ^, imp. J. Fred. Gleditschius (1743)

[3] sted e.g. in W. Schneider, Lexikon alchemistisch-pharmazeutischer Symbole, Weinheim 1962.

[4] Andrew Ede, Lesley B. Cormack. A History of Science in Society: from philosophy to utility. University of Toronto Press. p .66

[5] Raphael Patai. The Jewish Alchemists: A History and Source Book Princeton University Press, 1995. p.19

[6] Stanton J. Linden. The alchemy reader: from Hermes Trismegistus to Isaac Newton Cambridge: Cambridge University Press. 2003. p. 29.

[7] Mark Haeffner. Dictionary of Alchemy: From Maria Prophetessa to Isaac Newton. Karnac Books, 2004. p.211

[8] Ragai, Jehane (1992), "The Philosophers' Stone: Alchemy and Chemistry", Journal of Comparative Poetics 12 (Metaphor and Allegory in the Middle Ages): 58–77

[9] Holmyard, E. J. (1924), "Maslama al-Majriti and the Rutbatu'l-Hakim", Isis 6 (3): 293–305, doi:10.1086/358238

[10] ttps://books.google.kz/books?id=ZWrsixP-j4QC&pg=PA36&lpg=PA36&dq=The+Necessity+of+the+Art+of+the+Elixir+(Alchemy)&source=bl&ots=fjdsWv7eJC&sig=ACfU3U0_1SBCAycX5VfGJcZlaqMUgxEizQ&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwicv4morLznAhVBxMQBHdaaAz8Q6AEwFXoECA0QAQ#v=onepage&q=The%20Necessity%20of%20the%20Art%20of%20the%20Elixir%20(Alchemy)&f=false

[11] Robert Briffault (1938). The Making of Humanity, p. 196-197.

[12] Julian Franklyn and Frederick E. Budd. A Survey of the Occult. Electric Book Company. 2001. p. 28-30. ISBN: 1-84327-087-0}}.

[13] Guénon, René (2004) (1962). Symbols of Sacred Science. Sophia Perennis, USA. ISBN: 0-900588-78-0}}. pp. 277.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]