Форт Иисус
Форт Ииса (порт. Forte Jesus de Mombaça) — Момбасадағы (Кения) португалдық бекініс. 1593 жылы сәулетші Джованни-Баттиста Кайрати салған. 1875 жылы британдықтар басып алып, оны түрме ретінде пайдаланғанға дейін португалдар мен түріктердің арасында бірнеше рет өтті. Кения тәуелсіздік алғанға дейін аз уақыт бұрын ұлттық ескерткіш мәртебесіне ие болды, 2011 жылы ЮНЕСКО Бүкіләлемдік мұра нысандарының тізіміне енгізді.
 Форт Иисус
| |
|---|---|
| (ағылш.) Fort Jesus* | |
 ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрасы
| |
| Ел | Кения |
| Түрі | Бекініс |
| Критериялар | ii, v |
| Сілтеме | 1295 |
| Аймақ** | Африка |
| Қосылуы | 2011 (35-сессия) |
| Картадағы Форт Иисус | |
| * Атауы ағыл. ресми тізімінде ** ЮНЕСКО-ның классификациясы бойынша аймақ | |
Тарихы
өңдеу
Португалдықтар Шығыс Африкада XV ғасырдың аяғында алғаш рет пайда болғанымен, олардың бұл жерде болуы бірте-бірте өсті. Португалия отарлары келгенге дейін аймақта үстемдік еткен түріктердің үнемі шабуылдарына ұшырады. Момбасадағы заманауи бекіністің салынуына түрткі болған түріктердің 1585 және 1589 жылдардағы жорықтары. Нәтижесінде 1593 жылы Момбасада бес мұнаралы Форт Исаның негізі қаланды, 1596 жылы итальяндық сәулетші Джованни Баттиста Кайрати оның құрылысын аяқтады.[1] Форт португалдық әскери кемелер мен сауда кемелері шақыратын порттың жанындағы жартаста жергілікті маржаннан салынған.
Момбаса Португалияның Шығыс Африкадағы тірегі ретінде XVII ғасырда тұрақты әскери әрекеттердің орталығында болды. Алғаш рет 1631 жылы жергілікті сұлтан Юсуф бин Хасан (бұрын Жеронимо Сингулия ретінде шомылдыру рәсімінен өткен) басып алды. Сұлтан португал комендантын өлтіріп, Момбасаның бүкіл португал халқын, оның ішінде 70 баланы қырды. Қала және онымен бірге Форт Ииса тоғыз рет қол ауыстырды. Сонымен қатар, қабырғалары сол кездегі артиллерияның отына сәтті төтеп берген бекініс 1696—1698 жылдары Оман әскерлерінің үш жылға жуық қоршауына төтеп берді. Бекіністің бүкіл гарнизоны өлді (жаудың отынан емес, аурудан), соңғы аман қалған қорғаушы жау жауынгерлерін ұнтақ журналына тартып, олармен бірге жарылды.[2]
1728 жылы португалдықтар Момбасаға қысқаша оралды, бірақ олардың үстемдігі ұзаққа созылмады. Бір жылдан кейін мегаполистің күштерін күтпестен Форт Иисус қайтадан құлап, Шығыс Африкадағы билік бір жарым ғасыр бойы түріктерге өтті. 1837 жылдан бастап қамал казарма ретінде пайдаланылды.[3] 1875 жылы Форт Иисусға форт коменданты көтерген көтерілісті басуға көмектескен Нассау және Рифлман британдық қарулы қайықтар шабуыл жасады. Артиллериялық жекпе-жектен кейін бекініс жаулап алып, Шығыс Африкадағы британдық биліктің дәуірі басталды. 1895 жылы Кения Ұлыбританияның колониясы болып жарияланды.[2][4][5]
Британдықтардың тұсында Форт Иисус 60 жыл бойы аса қауіпті қылмыскерлерге арналған түрмеге айналды. Бұл функцияны Кенияның тәуелсіздігін мойындағанға дейін дерлік атқарды, тек 1958 жылы 24 қазанда ұлттық парк мәртебесін алды. Қазба жұмыстары жүргізілгеннен кейін қамалда мұражай ашылды. 2011 жылы ЮНЕСКО Бүкіләлемдік мұра комитетінің 35-ші сессиясы Форт Иисусаны Әлемдік мұралар тізіміне енгізді.
Құрылысы
өңдеуФорт Иса 2,36 гектар аумақты алып жатыр, пішіні шамамен 150 метр шаршы.[6] Заман рухына сай, бекіністің өзіндік дизайны үйлесімділік үлгісі ретінде адам денесінің пропорцияларына назар аудара отырып, Ренессанс сәулетінің принциптерін көрсетті. Фроммердің жолбасшысы маржан жартасқа қазылған бекініс пен адам денесімен, төрт бекініспен қару-жарақпен және қабырғалардың сыртында басы бар алдыңғы бекініспен салыстыра отырып, Кайраттың бекінісін ең жақсы жұмыс деп атайды[7]. Бүкіл құрылым біріншіден, шағын күштермен қорғанысқа, екіншіден, бұл күштердің елеусіздігін жаудан жасыруға бағытталды.[8]
Мұсылмандар XVII ғасырдың аяғында қамалды иемденгеннен кейін оны қалпына келтіру басталды. Шіркеу қирап, тереңдігі 23 метр құдық қазылып, онда жууға пайдаланылған теңіз суы жиналып қалған. Арабтар қамалдың 15 метрлік қабырғаларын тағы үш метр биіктікте тұрғызды. Дегенмен, түпнұсқа сәулет негізінен сақталғаны сонша, 1990 жылы қалпына келтіру кезінде қабырғалардың бірінен португалдық сарбаздың қол тимеген бейіті табылды. Қалпына келтіруде Джованни Баттиста Кайратидің құрылыста пайдаланған материалдарына сәйкес келетін материалдар – тасталған маржан және әк ерітіндісі пайдаланылады. Қазіргі уақытта қамал қабырғаларының бойындағы теңізден қашықтағы арық толтырылған, бірақ қабырғалар мен мұнаралардың жағдайы жақсы деп бағалануда.[6]
Форттың орталық бөлігінде, бұрын британ гарнизонының сарбаздары үшін казарма болған неғұрлым заманауи ғимаратта мұражай бар, оның экспонаттарының арасында фарфор ыдыстарының сынықтары және сол кезеңдегі суға батқан кемелерден табылған басқа да заттар бар. португал билігі. Форттың ішкі бөлігіндегі ескі ғимараттар жер бетінен жойылды.[6]
Дереккздер
өңдеу- ↑ Brief History of Fort Jesus. Mombasa City.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 7 наурыз 2014.
- ↑ a b Кения. Форт-Иисус. Вокруг света (22 сәуір 2000). Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 қазан 2018.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 7 наурыз 2014.
- ↑ Форт-Иисус Мұрағатталған 4 қарашаның 2013 жылы. на сайте Управления национальных музеев Кении (ағыл.)
- ↑ Fort Jesus, man’s first racial and religious melting pot(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Mombasa.
- ↑ a b c Fort Jesus, Mombasa - Kenya. African World Heritage Sites.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 7 наурыз 2014.
- ↑ Fort Jesus, Mombasa. UNESCO.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 7 наурыз 2014.
- ↑ Fort Jesus. Frommers.com. Тексерілді, 7 наурыз 2014.
Сыртқы сілтемелер
өңдеу- Форт-Иисус Кения Ұлттық мұражайлар басқармасының веб-сайтында (ағыл.)