Француздар
Француздар (фр. les Français) — роман тілді халық, Францияның негізгі халқы, саны 67,3 миллион адам (2019). Антропологиялық жағынан біртекті емес, негізінен орта-еуразиялық раса мен үнді-жерортатеңіздік нәсілдің өкілдерінен тұрады. Олар сонымен қатар Алжир, Тунис, Марокко және Мадагаскарда тұрады. Француздардың ең үлкен топтары Швейцарияда – 174,8 мың адам, АҚШ-та – 136,5 мың, Ұлыбританияда – 136 мың, Бельгияда – 105,7 мың, Канадада – 94,9 мың шоғырланған. Франциядан тыс француздардың жалпы саны 1,6 миллионнан асады. (2021, Француз Республикасы Сыртқы істер министрлігінің деректері).[1]
| Француздар | |
| фр. les Français | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
68,9 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Франция |
67,3 млн. |
 Швейцария |
174 800 |
 АҚШ |
236 500 |
 Ұлыбритания |
136 000 |
 Бельгия |
105 700 |
 Канада |
94 900 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Эндоэтнонимдері
өңдеуИтальян тілінде – «Francesi»; испан тілінде – «Frances»; португал тілінде - «Franceses»; каталан тілінде – «Francesos»; румын тілінде - «Francezi»; баск тілінде - «Frantziar»; ағылшын тілінде – «Frenchs»; неміс тілінде – «Franzosen»; голланд тілінде – «Fransen»; дат тілінде – «Franskmand»; араб тілінде – «فرنسيون»; вьетнам тілінде - «Người Pháp»; қытай тілінде – «法兰 西人»; грек тілінде – «Γάλλοι»; украин тілінде - «Французи»; поляк тілінде – «Francuzi»; тәжік тілінде – «Фаронавӣ»; Уэльс тілінде – валий тілінде «Ffrancod».[2]
Тілі
өңдеуРоман тобындағы француз тілінде сөйлейді. Француз тілі - бүкіл территорияда сөйлейтін елдің ресми тілі. Алайда, туризмнің арқасында жергілікті тілмен қатар өмір сүретін басқа тілдерді табуға болады, мысалы испан, португал, орыс және т.б. Сонымен қатар кейбір облыстардың окситан, каталон және бретон тілдері бар. Диалектілер: франс (Иль-де-Франс диалектісі, қазіргі француз тілінің тарихи негізі), солтүстік (норманд, пикард, Бельгиядағы валлон), батыс (анжу, галло және т.б.), оңтүстік-батыс (пуатевин және т.б.), орталық, оңтүстік-шығыс (бургунд, франш-конте), шығыс(лотаринг, шампан), француз және окситан тілдері арасындағы аралық орынды алатын франко-провансаль.[3]
Діні
өңдеуДінге сенушілердің көпшілігі — католиктер, сондай-ақ кальвинист-реформаттар да бар. V-VI ғғ. Францияда христиан діні таралды.[4]
ХІХ ғасырдың аяғында Франция негізінен консервативті, католиктік құндылықтары бар ел болды, бірақ шамамен бір ғасырдан кейін қала халқы басым бола бастады, сондықтан зайырлы көзқарастар пайда болды. Сауалнама нәтижелері Франция халқының шамамен үштен бір бөлігі агностиктер, ал тағы үштен бірі атеистер екенін көрсетеді. Сонымен қатар, Францияда Еуропадағы ең үлкен еврей қауымдастығы орналасқан. Франция - өз аумағында ең көп мұсылмандар бар елдердің бірі, шамамен 5 миллионға жуық.[5]
Тарихы
өңдеу
Кезінде Франция территориясын өз отаны Галлдар деп атаған тайпалар мекендеп Париждің, Бордоның және Тулузаның негізін қалаған. Галлдар кельттер болды. Олардың өмір салты қарабайырлыққа жақын болды. Бірте-бірте галлдардың орнына вестготтар келіп бекіністер салып, қалалар тұрғызған. Кейінірек гректер бұл аймақты отарлап, қазіргі Прованс аумағын басып алды. Галлдар мен римдіктер арасындағы соғыс ұзаққа созылды. Біздің эрамызға дейінгі 2 ғасырда елдің оңтүстік бөлігі жаулап алынды. Бүкіл аумақты кейіннен Юлий Цезарь басып алды.
V ғасырда мұнда неміс франктері келді. Король Хловис I Галлия жерлерін біріктіріп, Парижді астанасы деп жариялады. Сол кездегі билік басындағы үкімет өз позициясын нығайту үшін соғыс жолына түсуді ұйғарды. Бірінші дүниежүзілік соғыс көп адамның өмірін алып, одан кейінгі экономикалық дағдарыс жағдайды қиындата түсті. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Франция Германияға тізе бүкті, бірақ партизандық қозғалыс басталды. Соғыстан кейінгі жылдар Францияға хаос әкелді, кейіннен НАТО-ға кіру және одан шығу үкіметтің халықпен қарым-қатынасын қиындатты. 1974 жылдан бастап Франция өзінің бұрынғы беделін қайтаруға ұмтылып, даму жолында болды.[6]
Кәсібі
өңдеуФранциядағы өнеркәсіптік дамудың жоғары деңгейіне қарамастан, ауыл шаруашылығы әлі де маңызды рөл атқарады. Негізгі саласы мал шаруашылығы (ірі қара, шошқа, қой, құс), егіншілік айтарлықтай орын алады (негізгі дақылдары бидай, арпа, жүгері, қант қызылшасы, темекі және т.б.). Дәстүрлі жүзім шаруашылығы мен шарап жасау да дамыған.
Теңіз балық және теңіз өнімдері өнеркәсібі, сондай-ақ устрица шаруашылығы дамыған, Францияға тән ерекше экономикалық сала - ірімшік өндірісі.
Дәстүрлі қолөнер (ағаш ою, боялған керамика, шілтер жасау) өзінің маңызын жоғалтуда. Алайда олардың кейбіреулері (Лион жібек фабрикалары, Севр фарфоры, Канн маңындағы Грасс парфюмерия өнеркәсібі, т.б.) өнеркәсіп салаларына айналып, әлемге әйгілі болуда.[7]
Тұрмыс салты
өңдеуЕлді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
өңдеуФранцуздардың көпшілігі (адам саны 20 — 30 мың) шағын қалаларда өмір сүреді. Мұндай қалаларда ортағасырлық баспана жоспары сақталған. Әрбір ауданда жер жағдайына байланысты бірнеше қабат үйлер салынды.
Ауылдық елді мекендер арасында бірнеше ондаған немесе жүздеген тұрғындары бар шағын ауылдар немесе 5-10 шаруашылықтан тұратын өте кішкене ауылдар басым. Шаруа қожалықтары да бар. Елді мекеннің орналасуы негізінен сызықты. Дәстүрлі ауылдық тұрғын үйлердің орналасу принципі бойынша бірнеше түрлері бар. Негізгі түрі - ағаш қаңқадағы бір қабатты тас немесе саман үйлер, мұнда тұрғын үй-жайлар мен оған іргелес тұрған қоралар, дүңгіршектер, сарайлар мен шарап қоймалары бір шатырдың астында біріктірілген.
Солтүстік және Орталық Францияның ескі үйлерінің тік төбесі шифермен, плиткамен, Солтүстік-Шығыс Францияның, Париж аймағының, Пикардия мен Фландерияның кешендерінде тұрғын үйлер мен шаруашылық құрылыстары ортасында құдық немесе тоғаны бар ауламен қоршалған. Таулы аймақтарда (Альпі, Пиреней) альпілік үй түрі кең тараған – екі немесе үш қабатты, төменгі тас едені және жоғарғы бөрене едені бар. Францияның оңтүстігінде (Аквитания, Рона және Соны аңғарлары, Корсика аралы) төмен тақтайшалы шатырлар, тастан немесе саманнан жасалған шағын екі қабатты үйлер тән, екінші қабат тұрғын үй, кейде ағаштан жасалған, галереясы бар, оған сыртқы тас баспалдақпен жетеді.
Шаруа үйі әдетте ас үй мен асхана қызметін атқаратын жалпы бөлмеден және бір немесе екі жатын бөлмеден тұрды. Отбасылылар қабырға жанындағы ошағы бар жалпы бөлмеде шоғырланған. Ондағы шойын үштағанда тамақ дайындалып, оның алдындағы сөрелерде ас үй ыдыстары сақталатын.[8]
Дәстүрлі киімдері
өңдеуXIX ғасырда болған дәстүрлі ерлер костюмінің негізгі бөліктері: шалбар, леггинстер, көйлек, жилет және күрте, мойын орамал.
ХІХ ғасырдың ортасына дейін (шамамен 30-шы жылдарға дейін) шаруалар тізеге дейін жететін шалбар киген, олар шұлықтармен, әдетте тізе астына көк немесе қызыл жүннен жасалған гетралармен байланған. Гетралар көбінесе шалбармен бірдей материалдан тігілген. 1830 жылдары ұзын, тар шалбар қолданысқа енді. Көйлектің бастапқыда екі жағасы болды, ол бастапқыда екі баумен бекілді, кейінірек жаға мен манжеттер түймелермен бекітіле бастады. Көйлектің жағасы әдетте мойын орамалмен жабылған. Олар әдетте ашық түсті, жабық, екі қатар металл түймелері бар кеудеше киді. Пиджактың үстіне қысқа, белден сәл төмен күрте киетін.
XVIII ғасырдың аяғында, алдымен елдің солтүстігінде, кейінірек барлық жерде блузка қолданысқа енді. Бұл жамбастың ортасына дейін жететін, тік көйлек. Оны күртеше үстіне киген. Блуза бастапқыда шаруалар үшін мерекелік киім болды. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында блузка біртіндеп жұмыс киіміне айналды. XVIII ғасырдағы француз шаруасының бас киімі треуголка, XIX ғасырдың басында оны қыста киізден, жазда сабаннан жасалған кең жиектері бар дөңгелек қалпақ ауыстырды. Жағалау тұрғындары (Нормандия) жүннен жасалған қалпақ (колпак) киген. Бұл бас киімнің пішіні әйгілі Фригия қалпақшасына ұқсайды.
Әйелдер костюмі жіліншіктің ортасына дейін созылатын бүктемелері бар кең белдемшеден, кең ұзын жеңді жемпірден тұрды. Белге белдемшеден қысқа алжапқыш тағылды. Иығына шарф немесе орамал жамылып, олардың ұштары кеудеге байланды. Шаруа әйелінің бас киімі — чепец, оны үйде де, көшеде де киетін, қажет болған жағдайда үстіне үстіне орамал немесе бас киім киетін.
Ұлттық киімдерін кию ХІХ ғасырдан бастап тоқтатыла бастады. Қазіргі кезде ұлттық киімдерін көбіне мерекелік бағдарламаларға қатысушылар ғана киген.[9]
Дәстүрлі тағамдары
өңдеуДәстүрлі тағамдарына сиыр, шошқа, балық еттері қосылады. Тағамға көкөніс пен пияз сорпалары (әдетте пюре), қуырылған картоп қосылған бифштекстер (сиыр етінен жасалған, ауылдарда шошқа етінен көптеген тағамдар жасалады), әртүрлі тұздықтар қосылған қой етінен жасалған бұқтырылған ет, ветчина қосылған омлет, саңырауқұлақтар (трюфельдер мен шампиньондар) және басқа да дәмдеуіштер, балық тағамдары, көкөніс, жеміс-жидек, шарап көп пайдаланылады.
Сүт өнімдерінен ірімшік жасайды. Ұлттық тағамдарына сан алуан дәмдегіш өсімдіктер қосады. Француздар ірімшіктер сұрыптарының түрлілігімен де танымал (француздар басқа еуропалық елдерге қарағанда басқа сүт өнімдерін аз тұтынады).
Француз тамағы аймақтар арасындағы үлкен айырмашылыққа ие. Прованста зәйтүн мен балық болса, Нормандияда – крептер мен май жетекші орында тұр. Француз мәзірі негізгі, жеңіл тамақ, десерт. Шарап мейрам күндері үстел үстінде әр дайым болады, көбінесе оны күнделікті күні тамақ ішкенде де көруге болады. Шарап жасаудың дәстүрлі орталықтары Жиронда бөлімі және Бургундия және Шампан аймақтары болып табылады. Француздар күркетауық, тауық, үйрек, мысыр тауығының етін жақсы көреді, ал еттерден шошқа, сиыр және қой етін жақсы көреді. Қоян етін Францияда рагу түрінде, ішіне турама салынған және бұқтырылған түрде береді. Ал десертке француздарға торт, балмұздақ, профитроли, тәтті пряниктер, бәліштер, құймақтар, жеміс салаттары, мусстар, суфле және т.б. ұнайды.
Ауылдардағы тамақтану режимі көбінесе ауыл жұмысының маусымы мен сипатына байланысты, ал қала тұрғындары дәстүрлі таңғы асты (кофе, тосттар немесе сары май, джем, бал қосылған тоқаштар), екінші таңғы асты (көкөністер қосылған ет тағамы, жеңіл тағамдар, десерт қосылған кофе) және кеш түскі асты қатаң сақтайды.[10]
Фольклоры
өңдеу
Француз фольклорының бай тарихы бар және Франция тарихымен тығыз байланысты. Ол сан ғасырлар бойы елде болған мәдени-әлеуметтік өзгерістерді көрсетеді. Онда француз халқының қалыптасуына әсер еткен әртүрлі мәдениеттердің элементтері бар. Француз фольклорының ең танымал жанрларының бірі - ертегілер. Олар батырлардың шытырман оқиғалары, зұлым күштермен күресі және оларды жеңгені туралы әңгімелейді. Ең танымал ертегілердің кейбірі «Золушка», «Қызыл телпек» және «Ұйқыдағы ару».
Француз фольклорының тағы бір кең тараған жанры – әндер. Оларда махаббат, соғыс, еңбек, т.б. сияқты адам өмірінің түрлі қырлары бейнеленген. Бұл әндердің көпшілігі классикаға айналып, әлі күнге дейін концерттер мен фестивальдерде орындалып жүр. Би де француз фольклорының маңызды бөлігі болып табылады. Олар халықтың мәдени дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын көрсетеді. Ең танымал билердің кейбірі - кадриль, вальс және полька. Сонымен қатар, француз фольклорында табиғаттағы әртүрлі заттар мен құбылыстардың пайда болуы туралы көптеген аңыздар мен мифтер бар. Бұл аңыздар мен мифтер әдебиет пен өнерде жиі қолданылады.[11]
Қазақстандағы француздар
өңдеу1989 жылғы халық санағының деректері бойынша КСРО-да 701 француз болды, оның ішінде Қазақстанда – 33 адам тұрды: Қарағанды облысы мен Алматы қаласында – 10 адам, Талдықорған облысында – 6 адам, Қостанай облысында – 2 адам, Алматы мен Семей қалаларында – 1 адамнан болды. Қазақстандағы француздар санының жалпы динамикасы мынадай:
- 1970 ж. – 70,
- 1979 ж. – 56,
- 1989 ж. – 32,
- 1999 ж. – 31,
- 2009 ж. - 73 адам.[12]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Француздар. Тексерілді, 25 наурыз 2025.
- ↑ Француздар - Français. Тексерілді, 25 наурыз 2025.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 218. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары — Нұр-Сұлтан, 2020. — Б. 168. — 193 б. — ISBN 978-601-287-224-8.
- ↑ Әдеттегі француздар - олар қандай?. Тексерілді, 25 наурыз 2025.
- ↑ Француздар - планетадағы ең шығармашылық адамдар. Тексерілді, 25 наурыз 2025.
- ↑ Әлем халықтары/Француздар. Тексерілді, 25 наурыз 2025.
- ↑ Арзаканян М.Ц. Француздар. Тексерілді, 25 наурыз 2025.
- ↑ Францияның ұлттық киімі. Тексерілді, 25 наурыз 2025.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 585. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Француз фольклоры: ғасырлардағы тарих пен мәдениеттің көрінісі. Тексерілді, 25 наурыз 2025.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 425. — ISBN 978-601-7472-88-7.