Француз төңкерісі

Француз революциясы (ағылш. French Revolution), Ұлы француз революциясы (фр. Révolution française, сөзбе-сөз - "француз революциясы")-Францияның Әлеуметтік және саяси жүйесінің ең ірі трансформациясы, бұл елде ескі тәртіптің (Ancien Régime) және абсолютті монархияның жойылуына және де-юренің "бостандық, теңдік, бауырластық"ұранымен еркін және тең азаматтардың бірінші Француз Республикасының (1792 ж. Қыркүйек) жариялануына әкелді. Революцияның басталуы 1789 жылы 14 шілдеде Бастилияны басып алу, ал аяқталуы 1799 жылы 18 брюм төңкерісі (9 қараша) болды.

Революцияның себептері

Революцияның себептері биліктің қабілетсіздігі, француз қоғамында көптеген жылдар бойы қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістер, сондай-ақ 1789 жылға дейінгі бірнеше жыл ішінде болған экономикалық және саяси қиындықтар болды. Ұзақ мерзімді өзгерістерге корольдік биліктің революция қарсаңында болған "ескі тәртіп" шеңберінде мемлекеттің қаржылық мәселелерін шеше алмауы; жоғарғы таптардың (дворяндар мен дінбасылардың) оларға үлкен артықшылықтар берген белгіленген тәртіпті өзгерткісі келмеуі жатады; саяси құқықтары оның экономикалық мүмкіндіктеріне қайшы келетін үшінші таптың біртіндеп қалыптасуы мен байытылуы; дәстүрлі институттар мен артықшылықтарға күмән келтірген ағартушылық идеялардың таралуы. Революцияның басталуына тікелей түрткі Францияның Американдық революция оқиғаларына қатысуынан туындаған үкіметтік қаржы дағдарысы болды; астықтың шығыны мен экспорты және оның аштық пен әлеуметтік толқулар; Ұлыбританиямен сауда келісімінің (1786) Британдық тауарларға Француз нарығын ашқан жағымсыз салдары.

XVIII ғасырдағы Франция бюрократиялық орталықтандыруға және тұрақты армияға негізделген абсолютті монархия болды. Елде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және саяси режим XIV—XVI ғасырлардағы ұзақ саяси қарама — қайшылық пен азаматтық соғыстар кезінде дамыған күрделі компалардың нәтижесінде пайда болды.осындай компалардың бірі корольдік билік пен артықшылықты таптар арасында болды-саяси құқықтардан бас тартқаны үшін мемлекеттік билік осы екі таптың әлеуметтік артықшылықтарын оның қарамағында болған барлық құралдармен қорғады. Шаруаларға қатысты тағы бір компаға келу — XIV—XVI ғасырлардағы шаруалар соғыстарының ұзақ сериясы кезінде.шаруалар ақшалай салықтардың басым көпшілігінің жойылуына және ауыл шаруашылығындағы заттай қатынастарға көшуге қол жеткізді. Үшінші компаға келу буржуазияға қатысты болды (ол сол кезде орта тап болды, оның мүддесі үшін Үкімет көп жұмыс жасады, буржуазияның халықтың негізгі бөлігіне (шаруаларға) қатысты бірқатар артықшылықтарын сақтап, иелері Француз буржуазиясының қабатын құрайтын ондаған мың шағын кәсіпорындардың болуын қолдады). Алайда, осы күрделі компалардың нәтижесінде қалыптасқан режим Францияның қалыпты дамуын қамтамасыз етпеді, ол XVIII ғасырда көршілерінен, ең алдымен Англиядан артта қала бастады. Сонымен қатар, шамадан тыс қанау монархияға қарсы халықтық бұқараны көбірек қаруландырды, олардың өмірлік мүдделерін мемлекет мүлдем елемеді.

Француз қоғамының басында ескі тәртіп нарықтық қатынастардың дамымауымен, басқару жүйесіндегі хаоспен, мемлекеттік лауазымдарды сатудың сыбайлас жемқорлық жүйесімен, нақты заңнаманың болмауымен, салық салу жүйесімен және архаикалық мүліктік артықшылықтар жүйесімен реформалануы керек деген түсінік пайда болды. Сонымен қатар, патша билігі діни қызметкерлер, дворяндар мен буржуазия алдында сенімін жоғалтты, олардың арасында патшаның билігі таптар мен корпорациялардың құқықтарына қатысты (Монтескье көзқарасы) немесе халықтың құқықтарына қатысты (Руссоның көзқарасы) басып алу деген пікір айтылды. Физиократтар мен энциклопедистер ерекше маңызды ағартушылардың іс-әрекетінің арқасында француз қоғамының білімді бөлігінің санасында төңкеріс болды. Ақырында, Людовик XV кезінде және одан да көп Людовик XVI кезінде саяси және экономикалық салаларда либералды реформалар басталды.

18 ғасырдың соңында Францияда жаңадан қалыптасып келе жатқан өндіргіш күштер мен ескі феодалдық өндірістік қатынастардың арасындағы қайшылықтар шиеленісе түсті. Елдің эконикалық жағдайын мемлекеттік қазынаның сарқыла бастауы, сауда-өнеркәсіптік дағдарыс, құрғақшылық әрі қарай ауырлатып, 1788 — 1789 ж. аса қиын ахуал қалыптасты. Оның алдын алу мақсатымен король Людовик XVI 1789 ж. 5 мамырда Версальда Бас Штаттарды шақырды. Оған ақсүйектерден 300, діни мекемелерден 300, үшінші сословиеден (қарапайым халық) 600 депутат қатысты. 1789 ж. 17 маусымда үшінші сословиенің депутаттары өздерін бүкіл ұлттың өкілдері деп мәлімдеп, өз жиналыстарын ұлттық, ал 9 шілдеден — Құрылтай жиналысы деп жариялады. Өкіметтің бұл жиналысты қуып тарату әрекеті халық көтерілісіне әкеп соқты. Король Бас штаттарға жиналыс өткізуге тыйым салғаннан кейін үшінші сословиеден шыққан депутаттар мен оларды қолдаушылар сол кезде бос тұрған Әулие Яков шіркеуіне жиналып, саяси мәселелермен айналысты. Сондықтан Яков шіркеуіне жиналғандарды халық-яковиншілер деп атады. 1789 ж. 14 шілдедегі Бастилияға тікелей шабуыл жасау Француз революцияның бастамасы болды. Феодалды-абсолюттік құрылысқа қарсы күресте буржуазия, шаруалар мен қала кедейлері бірігіп кетті. Бұл бірлік 1789 ж. 26 тамызда Құрылтай жиналысы қабылдаған “Адам және азамат құқықтарының Декларациясынан” көрініс тапты. Онда ұлт жоғарғы өкімет билігінің қайнар көзі ретінде жарияланды. “Адамдар ерікті және құқығы жағынан тең болып қала береді” делінді. Сөйтіп, феодалды артықшылықтар мен үстемдіктерге соққы берілді. Сөз, баспасөз, дін ұстау, жиналыс бостандықтары жарияланды. Жеке меншік мызғымас және қасиетті құқық ретінде танылды. Негізгі саяси құқықтар алдымен салық төлеушілерге берілді.

Француз революциясының бірінші кезеңінде (1789 ж. 14 шілде — 1792 ж. 10 тамыз) билік ірі буржуазия мен фельяндар деп аталған либерал ақсүйектерге тиісті болды. Негізінен буржуазия өкілдерінен тұратын астаналық әкімшілік құрылды. Ол Париж коммунасы деп аталды. Оның басшылығымен 1792 ж. 10 тамызда көтеріліске шыққан халық жеңіске жетіп, король тақтан түсірілді. Ұлттық Конвентке сайлау белгіленді.

Француз революциясының екінші кезеңінде (1792 ж. 10 тамыз — 1793 ж. 2 маусым) саяси билік Құрылтай жиналысының орнына сайланған Заң шығару жиналысына көшті. Ол жиналыста Жиронда департаментінен шыққан депутаттар үстем түсіп, Ұлттық Конвентте көпшілік орынды иемденді.

1792 ж. 22 қыркүйекте Конвент Францияны республика (бірінші республика) деп жариялады. Конвент залындағы жоғ. орындарға революцияны соңына дейін жеткізуді мақсат еткен депутаттар отырды. Бұл топ “тау” деп аталды. Оны М.Робеспьер, Ж.П. Марат, Ж.Ж. Дантон, Л.Сен-Жюст, т.б. басқарды. “Тау” якобиншілер клубында басымдыққа ие болып, жирондистерді клубтан шығарды да, Париж Коммунасындағы жетекші күшке айналды. “Таудың” талабы бойынша 1793 ж. 21 қаңтарда Людовик XVI корольдің басы кесілді.

Революцияның онан әрі жалғасуын тоқтатып, халықты бейбіт еңбекке жұмылдырмақ болған жирондистердің әрекеті 1793 ж. 31 мамыр — 2 маусым аралығындағы халық көтерілісіне әкеліп соқты. Оның нәтижесінде якобиншілер диктатурасы орнады. Бұл Француз революциясының соңғы, үшінші кезеңі (1793 ж. 2 маусым — 1794 ж. 27/28 шілде) болды.

Билікке ие болған топ басқа әлеум. топтардың талап-тілектері мен мүддесін ескермей, тек өз мақсатттарын жүзеге асыруға тырысты. Бұл әрекет әділеттілік, ерік, бостандық, теңдік ұғымдарымен сыйыспады. 1793 ж. жазда бүкіл өкімет билігі М.Робеспьер басқарған Қоғамдық құтқару комитетіне көшті. Өкіметке наразылық білдірушілерді жазалау үшін Жалпы қауіпсіздік комитетті құрылды. Сауда жасау еркіндігіне шек келтіріліп, өз бетімен сауда жасаушылар “алыпсатарлар” ретінде айыпталды. Революцияның қас жауы деп есептелген корольдің әйелі Мария Антуанетта өлтіріліп, елде революциялық лаңкестік жүргізілді. Ашынған шаруалар мен жұмысшылар ақсүйектер мен байларды өлтіріп, байлықтарын өзара бөлісіп алуға кірісті. Бұл “барып тұрған якобиншілер” байлардан астықты күшпен тартып алуды, саудагерлерге қарсы лаңкестікті күшейтуді талап етті, кедейлерді Конвентке қарсы көтеріліс жасауға шақырды.

Халықты арандатушылық әрекеттерге итермелегені үшін Қоғамдық құтқару комитеті “нағыз якобиншілердің” басшыларын соттап, өлім жазасына кесті. Бұл якобин диктатурасының халық бұқарасы алдындағы беделінің түсуіне себеп болды. Қоғамды өндіріске, бейбіт еңбекке жұмылдырудың жолдарын көрсете алмаған якобиншілер енді Конвенттегі “самарқаулар” деп аталған жаңа буржуазия өкілдеріне қарсы күрес жүргізді. “Самарқаулар” лаңкестікті бәсеңдетуді, рев. диктатура тәртібін тоқтатуды, Англиямен тез арада бітім жасауды талап етті. Олардың басшылары да “сатқын” деп айыпталып, 1794 ж. сәуірде өлтірілді.

Бірақ якобиншілердің саяси беделі нығаюдың орнына, керісінше әлсіреп кетті. 1794 ж. 9 термидорда (27/27 шілдеде) “самарқаулар” мен оларды жақтаушылар жеңіске жетіп, М.Робеспьер бастаған “барып тұрған якобиншілердің” 22 басшысы өлтірілді. Тез әрі оңай жолмен “тартып алып, бөліп беруге” бейімделген диктатура халықты өндірісті ұйымдастыруға, жаңа құндылықтар жасауға жұмылдыра алмай, экон. процестердің дамуына кедергі келтіргендіктен құлады. Дегенмен, Француз революциясы Францияда капит. қатынастардың дамуына жол ашты.

Сілтемелер

"Қазақ Энциклопедиясы"