Халықаралық табиғат қорғау одағы

Халықаралық табиғатты және табиғи қорларды қорғау одағы (ХТҚО) (ағылш. International Union for Conservation of Nature and Natural Resources, IUCN) — табиғатты сақтау және табиғи ресурстарды үнемді пайдалану саласында жұмыс істейтін халықаралық ұйым. Ол деректерді жинау және талдау, зерттеу, далалық жобалар, ақпараттық-насихаттау және білім берумен айналысады.

Халықаралық табиғатты және табиғи қорларды қорғау одағы (ХТҚО)
ағылш. International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN)
Штаб-пәтер:	Швейцария, Гланд
Ұйым түрі:	Халықаралық ұйым
Басшылары
Бас директоры	Бруно Оберле
Президент	Разан әл-Мубәрәк
Құрылуы
ұйымды құру туралы ресми акт	5 қазан 1948 жыл
www.iucn.org
Халықаралық табиғат қорғау одағы Ортаққорда

Адам баласы жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтерді, ғылыми фактілерді саралап келіп, оларды қорғау қажеттігі туралы тоқтамға келді. Кейбір өркениетті елдерде жануарларды, өсімдіктерді, ормандарды, өзен-көлдерді корғау туралы мемлекет деңгейінде құжаттар қабылдана бастады. Орыс патшасы I Петр Мәскеу маңындағы ормандар мен оның қойнауындағы табиғат байлықтарының бәрін «патша қазынасы» деп жариялап, жарлық шығарған. Тіптен, езен бойынан 3 км-ге дейінгі жердегі ағашты кескендерді қатаң жазалаған.

ХТҚО штаб-пәтері

Мұндай көзқарастар кейіннен басқа да елдерде қолдау тауып, Еуропа, Ресей, Қытай, Үндістан, Жапония елдері табиғат қорғауға көп көңіл бөлген. Кейбір мемлекеттерде қорықтар, ұлттық саябақтар құрылған. Осындай шаралардың бірі – Халықаралық табиғатты және табиғи корларды қорғау одағы (ХТҚО) еді. Ол 1948 жылы құрылды. (ХТҚО 1990 жылдың желтоқсанынан бастап "Дүниежүзілік табиғат қорғау одағы деп аталады".) Мақсаты — дүние жүзіндегі сиреп немесе құрып бара жатқан аң мен құстарды және өсімдіктердің «Қызыл кітабын» ұйымдастыру болатын. Оған дейін халықаралық «Қара кітаптың» тізімі жасалды. «Қара кітапқа» жер бетінен біржола құрып кеткен аңдар мен құстар енгізілді.

Қызыл кітап

«Қызыл кітап» туралы пікірді ағылшын табиғат зерттеушісі Питер Скотт айтқан болатын. 1963 жылы халықаралық «Қызыл кітаптың» алғашқы басылымы, содан соң 1966—1975 жылдар аралығында 5 томы жарық көрді. 1978 жылы КСРО-ның «Қызыл кітабы» шықты. Қазақ КСР-нің алғашқы «Қызыл кітабының» жануарларға арналған бөлігі 1978 жылы, ал 1981 жылы өсімдіктерге арналған бөлігі жарық көрді Қазақстанның «Қызыл кітабы» содан бері 1991 және 1996 жылдары өңделіп, қайта басылып, көпшілікке ұсынылды.

«Қызыл кітапты» ұйымдастыру үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының бірнеше ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары ұзақ жылдар бойы еңбек етіп, ғылыми-практикалық конференциялар ұйымдастырылды. «Қызыл кітапқа» енетін әрбір түрге ғылыми түрде сипаттама беріліп, талқыға салынды.

Одан соң сол жануарлар туралы қарар қабылданып отырды. Мұндай шараларды ұйымдастыруда бұрынғы «Зоология», казіргі «Генеқорлар» институтының қызметкерлерінің де еңбегі зор.

«Қызыл кітапқа» белгілі түрді енгізу үшін ғалымдар өр жануардың не өсімдіктің 5 санатын (категориясын) анықтаған. Осы санатқа сәйкес келген жағдайда ғана ол түр «Қызыл кітапқа» енгізілген.

Қызыл кітап санаттары

І санат – жойылып бара жаткандар. Бұлар туралы соңғы 50 жылда ешқандай деректер жоқ. Мысалы, кызыл қасқыр, кара күзен, қабылан, қызылқүм аркары, қүдыр, т.б.

ІІ санат – саны азайып бара жатқандар (жақын арада жойылып кетуі мүмкін). Мысалы, балқаш алабұғасы, сарықұтан, жұпар, құлан, т.б.

ІІІ санат – сирек түрлер (қазір жойылып кету қаупі жоқ, бірак өте сирек кездесетіндер). Мысалы, кар барысы, сілеусін, жарғанат, бұлдырық, қара түрпан, қара ләйлек, т.б.

ІV санат – белгісіздер (толық зерттелмеген түрлер). Мысалы, шұбар кесіртке, қара шұбар жылан, т.б.

V санат – қалпына келгендер (қорғау жұмыстары нәтижесінде қайта көбейген түрлер). Мысалы, аққу, көкқұс, т.б.

«Қызыл кітапқа» енгізілген жануарларды аулауға, есімдіктерді жоюға тыйым салынған. «Қызыл кітап» — мемлекеттік күжат. Сондыктан оған енген жан-жануарларды оқып-үйрену, білу баршаның міндеті болып табылады.

«Қызыл кітапқа» енген аң мен қүстарды, өсімдіктерді біле отырып, біз оны зерттеуші ғалымдарға көмектесеміз. «Қызыл кітап» әрбір отбасы мен мектептің кітап сөресінде түруға тиісті. Сол аркылы біз оларды қорғауға үлес қосатын боламыз.

Көрікті ландшафтыларды, табиғи кешендерді қорғаудың бұл формасы біздің елімізде соңғы жылдары қолға алынып отыр. Мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтардың қорыктардан біраз айырмашылығы бар. Мұнда табиғатты қорғау мен оның аясында ұйымдаскан түрде тынығу ісі бірдей жүргізіледі. Табиғи саябақ аумағында адам аяғы баспайтын қорықтар аймағы мен тынығу аймағы болады. Онда арнайы маршруттар белгіленіп, турист сокпақтары, аялдамалар мен тынығу пункттері орналасады.

Мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар

Қазіргі кезде Қазақстанда 7 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақ бар. Олар: Баянауыл, Алтынемел, Көкшетау, Іле Алатауы, Қарқаралы, Катонқарағай, Шарын.

Өлкемізде Баянауыл, Қарқаралы сияқты «жер жаннаты» аталған жерлер аз емес. Олардың табиғи көркін бұзбай сақтауда табиғи саябақтардың алар орны ерекше. Қорық сияқты саябақ үшін де шаруашылыққа пайдаланып жүрген құнарлы жерлерді бөлуге тура келеді. Сол себепті де табиғи саябақ ұйымдастыру ісі жан-жақты кедергілерге тап болып отырады. Шаруашылық пен табиғатты қорғау мүддесін сақтай отырып, мемлекеттік табиғи саябақтарды көптеп құру — бүгінгі күннің талабы.

Адамзат туып-өскен жерін баққа бөлеуді о бастан-ақ «құрметті парызым» деп білген. Халықтың бейбіт өмірді, бақытты тұрмысты гүлденген баққа оранған жермен бейнелейтіні де сондықтан. Бүгінде жасыл желегі жайқалған гүлзарлар, миуалы жеміс бақтары мен саясы мол еңселі ағаштарға оранған елді мекенді жерлер өлкемізде аз емес. Әсіресе қалаларда ірі-ірі өнеркәсіп орталықтарында көгалдандыру мәселесіне көп көңіл бөлінеді. Көгалдандыру ісінде пайдаланылатын өсімдіктердің сан алуан да әсем болуы сол аймақты көркейтіп, түрлендіріп жіберетіндігі белгілі. Бұл саладағы ғылыми-зерттеу жұмыстары, негізінен, ботаникалық бақтарда жүргізіледі. Мұндай бақтар — бүгінде республикамыздың түкпір-түкпірінде және дүние жүзінің басқа да бөліктерінде өсетін өсімдіктер әлемі өкілдерін жинақтап, оларды зерттей отырып, жаңа іріктемелерді шығарып, өсімдіктерді жерсіндірумен айналысатын ірі ғылыми мекеме. Қазақстанда 5 ботаникалық бақ бар. Олар: Алматыдағы Бас ботаникалық бақ, Ақтаудағы Маңғыстау эксперименттік ботаникалық бағы, Жезқазғандағы Жезқазған ботаникалық бағы, Шығыс Қазақстан облысының Риддер қаласындағы Алтай ботаникалық бағы, Алматы облысының Бақанас ауылындағы Іле ботаникалық бағы. Олар — дүние жүзі өсімдіктер әлемі ресурстарын зерттеудегі көптеген теориялық және практикалық мәселелерді шешуге жұмылдырылған табиғат лабораториялары.

Алматыдағы Қазакстан Республикасы Ұлттык Ғылым академия-сының Бас ботаникалық бағы 1932 жылы қарашада ұйымдас-тырылып, оған 108 га-дай жер бөлініп берілді. Бастапқыда оған республикамызды көгалдандыру үшін кажетті бағалы өсімдіктерді анықтап, оларды мәдени жолмен өсіріп тарату, Қазақстанның жабайы өсімдіктерінің пайдалыларын зерттей отырып, өсімдіктердің жаңа түрлерін әкеліп, жергілікті жағдайда өсіріп, кебейту, биология ғылымының жетістіктерін, табиғат қорғау ісінің озық тәжірибесін насихаттау сияқты міндеттер жүктелген еді. Өзіне жүктелген міндеттерді талапқа сай орындай келе, бұл ботаникалық бақ ірі ғылым орталығына айналды. 1967 жылдан бері Бас ботаникалык бақтың жұмысы ғылыми-зерттеу институттарының атқарып отырған жұмыстары дәрежесіне көтерілді.

Бас ботаникалық бақтың аумағында қазір өсімдіктердің 7 мыңнан астам түрлері мен іріктемелері өсіріледі, соның 1,5 мыңдайы ағаштар мен бүталар, ал 4 мыңнан астамы гүлді өсімдіктер. Ыстық материктерде өсетін есімдіктердің 700-ге жуық түрі, 1969 жылы ашылған өсімдікжайда (оранжерея) тропикалық және субтропикалық өсімдіктер жинақталған.

Ботаникалық бақтың 70 га-дай жерінде Қазақстан, Еуропа, Қырым мен Кавказ, Сібір мен Қиыр Шығыс, Солтүстік Америка мен Шығыс Азия өсімдіктер әлемі өкілдері өсетін экспозициялар орналаскан. Қазакстан флорасы экспозицияларында өлкемізде кездесетін өсімдіктердің мыңға жуық түрі өсетін болса, Еуропа, Қырым мен Кавказдың — 200-дей өсімдік түрі, Сібір мен Қиыр Шығыстың — 180, Солтүстік Американың — 270 және Шығыс Азияның 200-ден астам есімдік түрі өсіріледі.

Бақтың әсем гүлдер өскен бөлігі көз тұндырады. Олардың көбі осы ботаникалық бақтың топырағында «дүниеге жолдама алған» жаңа іріктемелер. Мәселен, «Хош иісті Алматы», «Қызыл желкен», «Ботакөз», «Іле Алатауы», «Қыз Жібек» сияқты раушан гүлінің 20 шақты іріктемесі — ғалым-селекционерлердің көп жылғы қажырлы еңбегінің жемісі. Сонымен қатар бақта республика жерінде сирек кездесетін және эндемик өсімдіктердің 50-ден астам түрі егілген. Қызғалдақтардың бірнеше түрі, Шренк тобылғысы, қаратау, піскем жуалары, қотыр кайың, Сиверс алмасы және басқа да «Қызыл кітапқа» тіркелген өсімдіктер биологиясы мұнда жан-жақты зерттелуде.

Бас ботаникалық бақ өзінің құрылған күнінен бастап республи-камызды көгалдандыру ісіне зор үлес косып келеді. Жарты ғасырлық жұмысында бұл ғылыми мекеме өсімдіктердің 700-ге жуық түрін шаруашылык салаларына енгізген екен. Олар қазір Қазақстанның түкпір-түкпірінде елді мекендерді көркейтуде кеңінен пайдаланылуда.

Жел өтінде тербеле өскен жабайы өсімдіктерді зерттеу арқылы оларды генетикалық қор ретінде пайдалана отырып, адамға пайдалы мәдени іріктемелерді өсіруде және табиғат қорғаудың маңызын кеңінен насихаттап, жерімізді жасыл желекке орауда ботаникалык, бақтардың жұмысына баға жетпейді. ына баға жетпейді.