Хотандық сақ тілі

	Хотандық сақ тілі
Өз атауы:	hvatanau, hvanau
Елдер:	Хотан
Аймақтар:	Шыңжаң
Классификация
Санаты:	Еуразия тілдері
	Үндіеуропалық отбасы Үнді-иран тармағы Иран тобы Оңтүстік-; шығыс топшасы
Жазуы:	Брахми жазу
Тіл коды
МЕСТ 7.75–97:	хот 773
ISO 639-1:	-
ISO 639-2:	kho
ISO 639-3:	kho
	Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика

Хотандық сақ тілі (хотан тілі) — сақ тілдерінің бірі, Хотан оазисінде (оңтүстік Тарим ойпатында) болған шығыс ирандық топ. Оазистің ресми тілі және бай буддалық әдебиетінің тілі.

Хотандық сақ тілі көптеген сутраларда, құжаттарда, соның ішінде сөз тіркестерінде және 200 парақтан тұратын «Замбаста кітабында», түркі-хотан сақ сөздігінде және т. б. жақсы зерттелген және расталған.

Герценберг хотандық сақ фонетикасын зерттеудің салыстырмалы-тарихи әдісіне сүйене отырып, хотандық сақ тілінің дамуындағы келесі кезеңдерді анықтады: қарапайым сақ, хотанға дейінгі сақ және ерте хотан сақтарының жазба деректері (хотан оазисінің өзекті тілі, «Замбаста кітабы», бірнеше сутралар мен құжаттар) және марқұм хотан сақ (тұрфан тілі, іскерлік құжаттар, сөз тіркестері, жол қызметкерлері)^[1].

Л. Г. Герценбергтің бақылауы бойынша, хотандық сақтардың тіліндегі бірқатар сөздер авесталық «дева» сөздерін жалғастырады: kamalä «бас», авест. камәрәδә «жын басы», kṣīa «мұғалім» қараңыз. Авест. t̰kaēša- «жалған ілім», бұл авестандар мен хотандық сақтардың ежелгі ата-бабалары арасындағы қарама-қайшылықты көрсетуі мүмкін және қандай да бір жолмен Орталық Азия сақтарының зороастризмдік емес діні туралы гипотезаны растайды^[1]. Бұл мысалдарға мыналарды қосуға болады:

ggalū «отбасы» (*garduv-<gard- дегеннен) (DKS, 96),
gaṇḍye «ғимарат» бастап *garganta- (DKS, 79), авест. gәrәδә «жынның үйі» қараңыз;
hīnā- «әскер» (DKS, 590), авест. haēnā- «жау әскері» қараңыз;
paśa uda- *pa(ti)-zafta-дан «ауыз» (DKS, 000), авест. zafar- «жынның аузы» қараңыз;
ggośtä- «қол» (DKS, 16) *gabasti- «қол», авест. gava- «жын қол, табан» т. б. қараңыз.

Айта кетерлігі, хотандық сақ сөзі urmaysde, aurmaysde (DKS, 52, 59) жоғарғы тәңір Ахурамазданы емес, кәдімгі күнді^[2] білдіреді, мысалы, хорезмдік rēmažd және ишкашим rēmuz сөздерінде can bemuzse (the), кейінгі зороастризм ықпалының нәтижесі деп саналады).

Ол өзінің архаикалық грамматикасымен басқа орталық ирандық тілдерден ерекшеленеді: 7 жағдайға дейін, етістіктің осы шақтағы активті және медиальды жалғауы, өткен шақтағы жалғаудың 2 түрі. Сөздік буддистік-санскриттік сөздердің көп санымен және буддистік терминдердің ізімен сипатталады. Мәтіндерде тілдің екі түрін ажыратуға болады: анағұрлым архаикалық және кейінірек, флексияның күйреуі бар, ол Дунхуандағы хотандық колонияда дамыған^[3].

11 ғасырдың басында Хотанды мұсылман Қараханидтері жаулап алды, будда мәдениетімен байланысты жазу мен тіл жойылды.

Басқа сақ тілдері

Хотанның солтүстік-шығысындағы Дандан-Ойлықтан алынған хотандық сақ тіліндегі қолжазба. Британ кітапханасында сақталған

Орталық Азиядағы мына сақ тілдері де азырақ белгілі:

тумшуктық сақ (б. з. VII ғ.) — Такламакан шөлінің солтүстігіндегі Тумшук қаласы. Тохар тілдерімен байланыста болды;
муртуқтық сақ — «Кармавакан» мәтінінен белгілі Такламаканның батысындағы Қашқардың шығысындағы Муртуқ;
үнділік сақ — аз ғана сөзден белгілі үнді шакья жаулап алушыларының тілі;
қашқардық сақ — Такламаканның батысындағы Қашқар, қытай деректеріндегі жанама мәліметтерден ғана белгілі, Махмұд Қашқаридың бірқатар сөздері;
крорайиндік сақ — Лоулан, Хотан оазисінің шығысында, Пракрит тілінен алынған бірнеше сөздер^[1].

Тағы қараңыз

Дунхуан қолжазбалары

Дереккөздер

↑ ^a ^b ^c Артур Амбарцумян «Леонард Георгиевич Герценбергті еске алу» // Иран Ислам Республикасының Ресей Федерациясындағы елшілігі жанындағы мәдени өкілдік: Караван. № 02(қолжетпейтін сілтеме), ақпан 2013 ж. 13-б.
↑ Bailey H. W. «BALYSA-» (ағыл.) — Encyclopædia Iranica, 1988.
↑ Герценберг Л. Г. «Хотаноса́кский язы́к» // Лингвистический энциклопедический словарь. Главный редактор: В. Н. Ярцева. Москва, «Советская энциклопедия», 1990.

Әдебиеттер

Герценберг Л. Г. Хотандық сақ тілі. — М.: Ғылым (ГРВЛ), 1965. — 155 с. — (Азия және Африка халықтарының тілдері).
Герценберг Л. Г. Хотандық сақ Сангхата сутрасының фрагменттері // Осетин филологиясы. — Орджоникидзе, 1981 ж. — 2 шығарылым. — 22—26 беттері.

Сілтемелер

Хотандық сақ TITUS туралы мәтіндер
Хотансақ мәтіні. Мұрағатталған 19 қыркүйектің 2011 жылы. (Turfanforschung. Digitales Turfan-Archiv.) Мұрағатталған 19 қыркүйектің 2011 жылы. Архивная копия
Мауро Магги «ХОТАН ӘДЕБИЕТІ» (ағыл.) — Encyclopædia Iranica, 2008 ж.

[Караван-1] Артур Амбарцумян «Леонард Георгиевич Герценбергті еске алу» // Иран Ислам Республикасының Ресей Федерациясындағы елшілігі жанындағы мәдени өкілдік: Караван. № 02(қолжетпейтін сілтеме), ақпан 2013 ж. 13-б.

[2] Bailey H. W. «BALYSA-» (ағыл.) — Encyclopædia Iranica, 1988.

[3] Герценберг Л. Г. «Хотаноса́кский язы́к» // Лингвистический энциклопедический словарь. Главный редактор: В. Н. Ярцева. Москва, «Советская энциклопедия», 1990.

[1]

[2]

[3]