Х және Y ілімі (ағылш.Theory X and Theory Y) адами байлықты басқару ілімі, ұйымдастыру бихевиоризмі, сондай-ақ әлеуметтік психология салаларындағы жігерлендіру ілімі ретінде 1960 жылдары Дуглас МакГрегор жағынан ортаға қойылды. Y ілімін кейде "адам табиғаты ізгілік" деген мағынада да қолданады.
Х және Y адам
Жалпы айтқанда, Х ілімі жұмыста «жағымсыз салғырттықты» қозғаушы күш етуді, Y ілімі жұмыста «жағымды белсенділікті» қозғаушы күш етуді көрсетеді.
Бұл ілімі бойынша, адам егер өмірде және жұмыста жеткілікті жігерленбесе, онда бұл адам белсенділігін мешеу басқару тосып тастағанының кесірі есептеледі.
Х ілімін ұстанатын басқарушы қатал тәртіп-түзім орнатып, қызметкердің жұмысқа енжарлығын түзеткісі келеді.
Y ілімін ұстанатын басқарушы адамгершілік арқылы шабыттандыруға мән береді, адамдардың жеке мақсаты мен ұжым мақсатын біріктіруге тырысады, қызметкерге көбірек құқық-билік береді, қызметкерлердің белсенділігін арттырып, артықшылығын күшейтеді.
Адам табиғаты ізгі деп есептейтін Y ілімінің талаптары:
Демократиялы басқару;
Барлық адамды тең қатыстыру;
Белсенді араласу;
Қажетін қамдау;
Артықшылықтарды асыру, пайдалану;
Жеткілікті құқық беру.
X ілімі
Y ілімі
Адам негізінен жалқау нәрсе, жұмыс аз болса, бекершілік пен ойын-той көп болса сонша жақсы деп тұрады. Адам деген жұмыстан амал бар қашатын нәрсе.
Көп адамдар ұжымдық (компания, орган, орын, қоғам, ұйым) мақсатқа пысқырмайды. Басқарушылар еріксіз қаталдық қолданады, жазалайды, жетелейді, ақша мен мен мүдде адамдардың жұмыс істеуінің негізгі қозғатушысы. Олар болмаса ол саусағын да қимылдатудан ерінеді.
Әдетте адамдардың алғабасарлық рухы өте нашар болады, жетелесең ғана жүреді, аузына сөз салсаң ғана айтады, белсену олар үшін өлім секілді. Сондықтан басқарушылар оларға қысым түсіруге мәжбүр.
Адамда алға басу ниеті кемшіл, ол жауапкершіліктен қашады, және мүмкін бар бастық болуға тырысады.
Адам баласы өзін түзетуді, өзгеруді, жақсылыққа талпынуды шындап қаламайды. Оныкі тек көзбояушылық қана.
Адамның еңбек ету және ми жұмсауға белсенуі бейне демалу мен көңіл ашуға белсенуі секілді. Қызмет етудің рахаты көрініп тұр және көп санды адам еңбектен қашпайды. Жұмыс қашанда адамға табиғи көңілділік сыйлайды.
Сыртқы қысым мен жаза болмаса да адам бәрібір өз мақсаты үшін тырысатын болады. Адам табиғаты тума жалқау емес, әркімнің өз-өзін тізгіндеу және бақылау қабілеті жеткілікті.
Адам көппен бірге мақсатқа жұмылғанды жақсы көреді. Адам өз тобы, ұжымы үшін белсене жұмыс жасайды, жұмыста өз жасампаздығын толық көрсетуге тырысады. Адам тырысып жұмыс істегенде ғана жұмыста жұрттың құрметіне бөленетінін, істемей тістеу жамандық екенін біледі.
Адам жауапкершілікті орындамауды намыс көреді, барынша үлкен жауапкершілікті орындауға бәсекелеседі.
Көптеген адамда мәселені жасампаздықпен шешетін жоғары ақыл қабілеті бар.
Тек, көп санды адамның өз қызмет орнында әлеуеті толық ашылмайды, жасырын қабілеті мен артықшылығын көрсетуге орай бола бермейді.
.svg)
