Сахурлар
Сахурлар (өз атауы -yixbı) — лезгин тобындағы дағыстан халықтарының бірі сонымен қатар байырғы Кавказ халықтардың бөлігіне жатады. Тарихи түрде олар Дағыстанның оңтүстік-батысында және Әзірбайжанның солтүстік-батысында тұрады. Ресми деректер бойынша цахурлардың жалпы саны шамамен 30 мың адам, негізінен Ресейде, (13 мың адам) және Әзірбайжанда (12,3 мың). Бейресми деректер бойынша, цахурлардың жалпы саны 50-100 мың адам болуы мүмкін.
| Сахурлар | |
| Цахур | |
.JPG) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
30 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
12 769 (2010) |
 Әзербайжан |
12 300 (2009) |
 Канада |
397 (2021) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Этнонимі
өңдеу«Сахурлар» (Цахи) этнонимі Цахур ауылының атынан шыққан. Самур өзенінің жоғарғы ағысын мекендейтін сахурлар мен рутулдарға қатысты лезгиндер «өзеннің жоғарғы бөлігі» дегенді білдіретін «ванавац» атауын пайдаланады. Сахурлар өздерін йыхъбы, цIaIхбы деп атайды. Ертеде әр түрлі кезеңдерде сахурлар албандар, лектер (лакзылар), лезгиндер немесе сахур лезгиндер деп аталды. Дағыстанда лезгиндер сахурларды цӏахурар, рутулдар — гъалтахъар, аварлар — хъалтагъал, лактер — цӏахюр деп атайды. Әзербайжанда оларды лезгилер немесе сакурлар деп атайды.[1]
Тілі
өңдеуСахур тілі, иберий – кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лезгин ішкі тобына жатады, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (флективтілік белгілері бар), номинативті және эргативті құрылыстардың белгілерін біріктіретін тіл. Тарихи ескерткіштер бойынша сахур тілінің жазуы XIII ғасырда араб графикасының негізінде пайда болды. Алайда бұл дәстүр үзілді. Сахурлардың өз жазуы жоқ, олар орыс және әзірбайжан тілдерінің жазуын кеңінен қолданды. Қазіргі уақытта сахур әліпбиі орыс (кириллица) графикалық негізінде жасалды және сахур тілін оқыту пәні ретінде енгізуге талпыныс жасалуда.[2]
Діні
өңдеуДінге сенетін цахурлар сүнниттік исламның шафиқ мазхабын ұстанады.
Тарихы
өңдеу
Сахурлар Шығыс Кавказдың ежелгі тұрғындары. Армян және грузин дереккөздерінде атап өтілгендей, олар 7 ғасырдан бастап Кавказ Албаниясының бір бөлігі болды, ол ыдырағаннан кейін олар қазіргі Цахур (Цукетия) ауылында орналасқан саяси құрылым болды. Закавказье сахурлары аварлармен бірге Джаро-Белокан одағын құрады. 10–11 ғасырларда Сахур арасында ислам діні тарады. 18 ғасырда Сахур орталығы 1803 жылы Ресей құрамына еніп, Кавказ соғысы кезінде 1844 жылы жойылған (1852 жылы 15 Цахур ауылы толығымен жойылған) Закавказьедегі Елису ауылына (Елису сұлтандығы) көшірілді.[3]
ХІХ ғасырдың ортасына дейін Ресей империясының билігі орнағанға дейін арабтар, грузиндер, моңғолдар, түріктер, парсылар, тағы да түріктер Сахур жерлері арқылы кезек – кезек иеленді. Бұл жерде Сұлтан Даниял Елисуйский бастаған сахурлар Ресей азаматтығын қабылдады. Сұлтанға князьдік атақ пен генерал-майор атағы берілді. Алайда, 1844 жылы 4 маусымда Даниял Елисуйский Имам Шамильдің жағына өтуге ант берді. Сұлтанның он мың әскері Шамиль үшін Закавказье бағытында күшті қолдау болды. Бұған жауап ретінде патша отрядтары Елисуды өртеп жіберді, оның қорғанысында 500 адам қаза тапты. 1852 жылы маусымда Дағыстандағы барлық сахур ауылдары өртеніп, жойылды. Шамильмен жанжалдан жеті жыл өткен соң, Даниял Барятинский князіне тапсырылды. Осы уақытқа дейін оның билігінде гүлденген аймақ бос болды, тұрғындардың жартысынан көбі қайтыс болды. Қазан төңкерісі мен азамат соғысы жылдарында Дағыстанның сахурлары көбінесе Кеңес өкіметін қолдады.[4]
Кәсібі
өңдеуСахурлардың негізгі кәсібі ежелден мал шаруашылығы мен егіншілік болды. Ұсақ, ірі қара мал өсіру, негізінен қой шаруашылығы басым. Дағыстан жерінде тұратын сахурлар негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Әзірбайжандағы сахурлар егіншілікпен, бау-бақшамен және бақша дақылдарын өсірумен айналысады. Олар темекі, жүгері, бидай, сұлы өсіреді. Бақшаларда жаңғақ, құрма, алма ағаштары өседі. Ежелден олар омарта шаруашылығымен айналысады. Кавказдағы бал өте хош иісті және дәмді, таулы аймақтарының балы жоғары бағаланады. Кәсіп пен қолөнерден жүн өңдеу кең тараған, одан мата жасалады. Бұл матадан киім-кешек, орамал, кілем, сөмке, шұлық т.б. жасалады. Киізден жасалған бұйымдар да үлкен сұранысқа ие болды: чопуз, кече-бурка, қысқа тон т.б. Ағаш өңдеу кеңінен таралған, одан үй бұйымдарын, ас үй ыдыстарын, сандықтарды, жүк арбаларын, музыкалық аспаптарды жасайды.
Қазіргі экономикада тауда мал шаруашылығы басым, беткейлер мен өзен террассаларында егіншілік қайта жандануда. Әзірбайжан сахурлары бау-бақша, бау-бақша, темекі, жібек шаруашылығын дамытуда. Тұрмыстық қолөнер арасында тоқу, кілем тоқу сақталған.[5]
Тұрмыс салты
өңдеуӨзара көмек пен қонақжайлылық әдет-ғұрыптары қатаң сақталды. Тухумдар тар туыстас топтарға бөлінді. Тухумдар – насылдарға бөлінеді. Отбасының негізгі формасы шағын отбасы болды. Қалыңдық бағасының салты болған жоқ. Қауымдастықтың ішкі өмірінің мәселелері адат негізінде шешілді. Ерлер жиналысы (жамағат) ақсақалдарды, төрешілерді, қазылар мен орындаушыларды сайлады. Барлық сахурларға (оның ішінде әзірбайжандарға) қатысты мәселелерді шешу үшін ауылдар өкілдерінің жалпы жиналысы (ижлас) шақырылды.[6]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
өңдеуДағыстандағы сахур қоныстары қатынасы қиын жоталардың шыңдарында, өзеннің иінінде және тік беткейлерде орналасқан. Елді мекендердің пішіні жер бедеріне байланысты: сатылы террассалар (беткейлерде), көше-квартал (өзен террассаларында), кумулус (жоталардың басында), аралас (тау етегінде). Ауылдар бір немесе бірнеше туысқан топтар (тухум) тұратын кварталдарға бөлінді. Қоғамдық орталық - мешіт және гимга алаңы (көпшілік жиналатын орын) болды.
Тұрғын үйдің негізгі түрі кіреберіс есігі көшеге қараған, төбесі жалпақ топырақты бір қабатты тас үй болды. Бастапқыда оның бір бөлмесі – ошақ бөлмесі (дега) болған. Екі қабатты шаруашылық құрылыстары (сарай) үйден бөлек орналастырылып, көбінесе ауылдың шетінде арнайы кварталды құрайтын. Әзірбайжанда жазық далада төбесі сабан мен қамыстан жасалған бір қабатты саман және шым үйлер салынған. Қазіргі заманғы тұрақтары негізінен верандасы бар екі қабатты үй.[7]
Дәстүрлі киімдері
өңдеуҰлттық киімдері Дағыстан халықтарының дәстүрлі костюміне көп жағынан ұқсас болғанымен, безендірілуі, түсі және кию әдісімен ерекшеленеді. Олар негізінен жүн мен теріден киім тіккен. Ер адамдар көйлек, шалбар, бешмет, ұзын черкес пальто, қой терісінен жасалған конус тәрізді қалпақ, башлык, қаракөл қалпақ киген. Әйелдің киімі шалбар, көйлек, кең белдемше, астарлы жемпір, бешметтер (қатиба, алхалық), алжапқыштан тұрады. Бастарына орамал, чухта таққан. Суық мезгілде жеңсіз күртеше, қой терісін киеді. Аяқтарына түрлі-түсті жүннен жасалған шұлық, аяқ киім, етік киген.[8]
Дәстүрлі тағамдары
өңдеуСахур асханасында ұн және ет тағамдары басым. Әзірбайжанда тұратын сахурлар тағамдары әртүрлілігімен ерекшеленеді. Тағамдарында егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдері, бидайдан жасалған тағамдар, жүгері ұны, күріш, көкөністер, жемістер бар. Жеуге жарамды шөптерді қолдана отырып жаңғақтан халва жасалады. Кептірілген ет халық рационында маңызды орын алады. Қараша айында тұтас қой етін тұздап, желге кептіреді. Қыс мезгіліне әртүрлі кептірілген шұжықтар жасайды. Сүттен сүзбе, сүт, айран, қатық, йогурт жасайды. Сахурлар сиыр мен қой ірімшігін жақсы дайындайды.[9]
Фольклоры
өңдеуСахур фольклоры ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ауызша дәстүрдің, музыканың, бидің және әдеби шығармалардың бай мұрасын білдіреді. Бұл фольклор этникалық топтың тарихи-мәдени ерекшеліктерін, сондай-ақ халқының күнделікті өмірі мен рухани байлығын көрсетеді. Сахурлардың ауызша фольклорында ауызша жеткізілетін халық ертегілері, аңыздар мен мифтер маңызды орын алады. Олар халықтың өткені, батырлары, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы туралы әңгімелеп, тыңдармандардың ой-өрісін, рухани дүниесін байытады.
Сахурлардың музыкалық мұрасы да маңызды орын алады. Дәстүрлі әуендер, аспаптық шығармалар мен әндер халықтың ерекше көңіл-күйін, құндылықтары мен эмоцияларын береді, сонымен қатар әртүрлі діни және мәдени рәсімдерде қолданылады. Билер де сахурлар фольклорымен тығыз байланысты. Дәстүрлі би қойылымдары этностың күш-қуатын, рухани тәжірибесін және дәстүрлі рәсімдерін көрсетеді, сонымен қатар ұрпақтар арасындағы байланыс пен қарым-қатынас құралы ретінде қызмет етеді.[10]
Қазақстандағы сахурлар
өңдеуҚазақстандағы сахур диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 31 (1970 ж.),
- 68 (1979 ж.),
- 31 (1989 ж.),
- 17 (1999 ж.)
- 2 (2009 ж.) адам.[11]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Сахурлар. Тексерілді, 4 қараша 2024.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 433. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы. Тексерілді, 4 қараша 2024.
- ↑ Сахурлар. Тексерілді, 4 қараша 2024.
- ↑ Исламмагомедов А.И., Сергеева Г.А. Сахурлар. Тексерілді, 4 қараша 2024.
- ↑ Сахурлар. Тексерілді, 4 қараша 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Сахурлар. Тексерілді, 4 қараша 2024.
- ↑ Наталья Котоман. Сахурлар қонақжай, намысшыл халық. Тексерілді, 4 қараша 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 608. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Сахурлар фольклоры. Тексерілді, 4 қараша 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 433. — ISBN 978-601-7472-88-7.