Шалбас батыр мұнарасы

Шалбас батыр мұнарасы — XVIII-XIX ғғ. жататын мұнара. Архититектуралық ескерткіш Қызылорда қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 60,6 шақырым жерде (азимут 295°), үстіне қалың сексеуіл өскен, айналасында кейінгі жерлеу орындары бар кішігірім төбешікте орналасқан.

Географиялық координаттары:

45°04′61,3"с.е.

64°49′95,3"ш.б.

Шалбас батыр жайлы аңыз

Шалбас батыр (табын руынан) аңыз бойынша, қалмақтармен болған соғыста өлімші болып жараланып, үйіне қайтып келе жатқанында қаза тапқан, сол жерге мұнара тұрғызылған. Шалбас батыр осы өңірге танымал Қалжан ахунның арғы атасы болып саналады.

Мұнара сипаттамасы

Мұнара тікбұрышты қам кесектерден (7/9×16/18×31 см, 10 қатар + 10 жым = 1,0 м.) тұрғызылған, аумақтың өлшемдері: диаметрі- 2,70 м, сақталған биіктігі- 6,70 м.

Ғимарат жоспарында дөңгелек, үстіне қарай ақырындап тарылған, жоғарғы күмбез тәрізді бөлігі әрең көрінетін "тартылым" түрінде жасалған, шығынқы іргесі бар. Мұнараға кіретін қиылған жебе тәрізді аркалы ойық іргенің үстінен басталып, оңтүстік, оңтүстік-батысқа бағытталған, ойық сыртқа қарай кеңейген. Мұнараның жоғарғы бөлігінде де ойық (кескіні шаршыға жақын) бар, оңтүстікке бағытталған оның көлемі кішірек. Мұнараның тұрқы тік осінен аздап ауытқыған.

Мұнараның іші қуыс, қабырғасының қалыңдығы 80 см-ге жуық, қаландысы іш жағынан сырғауылдармен көлденең байланыстырылған. Ішкі кеңістігінің үсті төселген сырғауылдардың үстіне жайылған саз балшық қабаттарымен жабылған.

Мұнарадағы өзгерген заттар

Мұнараның қаландысында терең жарықтар бар, ескерткіштің беті атмосфералық құбылыстардың әсерінен қатты зақымдалған. Ескерткіштің қисаюына, терең жарықтың пайда болуына, теміржол құрамдарына берілетін дірілдерге қарамастан, ескерткіштің қаншама жылдар бойы сақталып, бекем тұруына - көлденең қойылған сырғауылдардан жасалған байламдардың қатысы өте зор.

Мұнара адамдар туралы естеліктерді ішіне жасырған, бірақ жерлеу ғұрыптары іске асырылмайтын ерекше монументальді коммеморативтік құрылыс. Қазақ архитектурасындағы мұндай ескерткіштер шектелген аймақтарда, тек Сырдарияның төменгі ағысында ғана кездеседі, сонысымен олар бірегей. Сондықтан әр ескерткіштің тарихи-мәдени маңызы зор. Сонымен қатар, бір типті мұнаралар жоқ, олардың барлығы, соның ішінде Шалбас мұнарасы да жеке композициялық өңдеуден өткен. Бұл олардың сәулетшілік құндылығын арттырады.