Шар тәрізді үйіржұлдыз
Шар тәрізді үйіржұлдыз — сыртқы пішіні шарға ұқсайтын, ортақ өсте тұрақты жұлдыздар айналатын үйіржұлдыз. Ол тартылыс күш әсерінде өзіндегі тұрақты жұлдыздарды бүкілдей қармап алған болып, ондағы тұрақты жұлдыздар центрге тарту күшінің әсерінде орталыққа бағынады, сондықтан ол таза шар пішінді болып келеді. Галактикалық қораланудағы Шар тәрізді үйіржұлдыздардың тұрақты жұлдыздары галактика табағындағысындағы Тарқақ үйіржұлдыздардың тұрақты жұлдыздарынан көп болады.[1]
Шар тәрізді үйіржұлдыз, немесе GC, — мыңдаған, миллиондаған тұрақты жұлдыздар диаметрі 10-30 дейінгі жарық жылы кеңістікке топтасып, сырттан қарағанда алып жұлдыз шоғыры болып көрінетін үйіржұлдыз. Олар көбінесе кәртпейген екінші дәрежелі жұлдыздардан – ғаламның өзінен ғана неше жүз миллион жас кіші, – құралады, олардың ең үлкендері көбінесе түсі қызыл, не сары болып келеді. Ол тұрақты жұлдыздар массасы күн массасының екі есесіндей болады. Осындай тұрақты жұлдыздар жетекші рөл ойнайды. Олардан үлкен және ыстық тұрақты жұлдыздар жарылып ғаламатжұлдызға айналады, немесе Планета пішінді тұмандықтарға（Planetary nebula）эволюция жасап, ақыры Ақ ергежейлі жұлдызға айналып тынады.
Бірақ, шар тәрізді үйіржұлдыздарда аздап жасыл жұлдыздар кездеседі. Олар үйіржұлдыздың тығыздығы жоғары өзек өңірінде тұрақты жұлдыздардың қосылуынан қалыптасады. Сондықтан оларды Көкшіл үйіржұлдыз（Blue stragglers，BSS）деп атайды.[2]
Біздің Құс жолы жүйесінде Шар пішінді үйіржұлдыз Құс жолы тәжіне тарқалып, жоғары эксцентр (өзектен кері тебу) күші бойынша эллепис пішінде Құс жолы жүйесінің орталығын айналады. 1917 жылы Астроном Харлоу Шепли Шар тәрізді үйіржұлдыздың жайласуына орай Күннің Құс жолынан арақашықтығын есептеп шығарды. Оған дейін адамзат Құс жолының қайсы тұсында тұрғанын біле алмаған екен.[3][4]
Шар тәрізді үйіржұлдыздар Астрономия тарихында көптеген сырлы сұрақтар туғызды. Өйткені, жұлдыздар өзгерісі теориясы бойынша есептелген Шар тәрізді үйіржұлдыздардың жасы Әлемнің жасынан да кәрі болып шықты. Ақыры, Hipparcos спутнигінің дәл есептеулері арқылы Шар тәрізді үйіржұлдыздардың арақашығын анық таныдық, сондай-ақ Хаббл тұрақтысының мәнін барынша дәл білуге мүмкіндік болды. Осы арқылы әлемнің жасы қайта есептеліп, ол шамамен 13 млрд жыл екенін, ең көне Шар тәрізді үйіржұлдызға қарағанда неше 100 млн жыл ары болып шықты.[5]
Біздің құс жолында шамамен 150 шақты Шар тәрізді үйіржұлдыз бар. Байқалмаған тағы 10-20 шақтысы болуы мүмкін делінеді. Олардың арасындағы кейбіреулері Құс жолына соғылып бүлінген басқа ұсақ галактикалардың қалдығы екен. Мысалы Шар тәрізді үйыржұлдыз M79 дәл осылай. Кейбір галактикаларда Шар тәрізді үйіржұлдыздар өте көп, мысалы, алып Эллипс галактикасында (M87) де неше мыңдаған Шар тәрізді үйіржұлдыз бар екені белгілі болды. Андромеда галактикасында шамамен 500 дей Шар тәрізді үйіржұлдыз бар. Бұл шар тәрізді үйіржұлдыздардың галактика өсін айналу радиусы 40 000 парсекке (131 000 жарық жылы) жетеді.
Кейбір жарқыраған Шар тәрізді үйіржұлдыздар жай көзбен көруге болады. Олардың арасындағы ең жарығы Омега үйіржұлдызы. Телескоп тапқырланбаған ежелгі замандарда жұлдыз кестесінде бір тұрақты жұлдыз делініп қате тіркеліп келгені белгілі. Ал, солтүстік жартышардағы M13 ең танымал Шар тәрізді үйіржұлдыз есептеледі. Ол әдетте Геркулес шар тәрізді үйіржұлдызы делінеді.[7]
Галактикаларда Шар тәрізді үйіржұлдыздар ең алған пайда болғанымен, бірақ олардың галактика өзгерісіндегі рөлі әлі де айқын болмай тұр. Олармен Ергежейлі сфероидалы галактикаларда （dSph） үлкен айырмашылық бар. Шар тәрізді үйіржұлдыздар дербес галактикалар ретінде емес, алғашқы ана галактикадан тұрақты жұлдыздардың пайда болу орны болған секілді.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ The Hubble Heritage team. Hubble Images a Swarm of Ancient Stars, HubbleSite News Desk, Space Telescope Science Institute (1 шілде 1999). Тексерілді 26 мамырдың 2006.
- ↑ Lotz, Jennifer M.; Miller, Bryan W.; Ferguson, Henry C. (September 2004). "The Colors of Dwarf Elliptical Galaxy Globular Cluster Systems, Nuclei, and Stellar Halos". The Astrophysical Journal 613 (1): 262–278. arXiv:astro-ph/0406002. Bibcode 2004ApJ...613..262L. doi:10.1086/422871.
- ↑ Shapley, Harlow (1918). "Globular Clusters and the Structure of the Galactic System". Publications of the Astronomical Society of the Pacific 30 (173): 42+. Bibcode 1918PASP...30...42S. doi:10.1086/122686.
- ↑ Hogg, Helen Battles Sawyer (1965). "Harlow Shapley and Globular Clusters". Publications of the Astronomical Society of the Pacific 77 (458): 336–46. Bibcode 1965PASP...77..336S. doi:10.1086/128229.
- ↑ Dinescu, D. I.; Majewski, S. R.; Girard, T. M.; Cudworth, K. M. (2000). "The Absolute Proper Motion of Palomar 12: A Case for Tidal Capture from the Sagittarius Dwarf Spheroidal Galaxy". The Astronomical Journal 120 (4): 1892–1905. arXiv:astro-ph/0006314. Bibcode 2000astro.ph..6314D. doi:10.1086/301552.
- ↑ Spot the Difference — Hubble spies another globular cluster, but with a secret. Picture of the Week. ESA/Hubble. Тексерілді, 5 қазан 2011.
- ↑ Arzoumanian, Z.; Joshi, K.; Rasio, F. A.; Thorsett, S. E.; Joshi; Rasio; Thorsett (1999). "Orbital Parameters of the PSR B1620-26 Triple System". Proceedings of the 160th colloquium of the International Astronomical Union 105: 525. arXiv:astro-ph/9605141. Bibcode 1996astro.ph..5141A.