Шеген би

Байұлы тайпасының Жағалбайлы руынан шыққан.

Торғайдың Мұрағатталған 14 қазанның 2016 жылы. төбе биі немесе шен қумаған Шеген би хақында.

Қазақтың көрнекті ақиық ақыны, мемлекеттік сыйлықтың иегері Ғафу Қайырбеков өлең жырмен:

• «Арғынның жалпақ жатқан сүйегінің,
• Ортанғы жілігіндей ірі буын.
• Әйгілі тархан Жәнібектің ұрпақтары,
• Көтермеген ешкімнің шіренуін»- деп суреттегендей,

Торғай төңірегі үшін тұғыры биік тұлға, арғын тайпасының батыры, Еңсегей бойлы Есім ханның қолбасшыларының бірі болған Шақшақ Аманжолұлынан Көшей, Көшейден Қошқар, Қошқардан атақты тархан Жәнібек туған. Шыққан тегі - Орта жүздің Арғын тайпасынан.Халық өзінің сүйікті ұлын кезінде «Шақшақ Жəнібек», «Шақшақұлы Жəнібек», «тархан Жəнібек» деп атап кеткенімен, Шақшақ оның әкесінің де, руының да аты емес,үшінші атасының аты. Шеген бидің ұлы атасы - Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың замандасы, қатар жүрген қаруласы, қарадан шыққан хан - Шақшақ Жәнібек батырлығымен де, ел билеген саясаткерлігімен де, алдын болжай алатын көрегендігімен де, шешендігімен де алты Алашқа аты шықса, Жәнібектің ұлы, Абылай ханның қарулас серігі, қырғыздарға қарсы күрескен Абылайға көмек берген және Пугачев үндеуімен танысқан соң, соғысты қолдауға шешім қабылдаған - Дәуітбай тархан да, немересі Мұса тархан да заманында Кіші жүзбен Орта жүздің арасындағы белгілі саясаткерлердің, беделді ел билеушілері болғандары тарихтан белгілі.(Шақшақ-Жәнібек-Дәуітбай-Мұса-Шеген). 1759 жылы 9 қаңтарда Ресейдің соғыс министрлігі алқасының жарлығымен тархан атағы Жәнібектің үлкен баласы Дәуітбай батырға көшіріледі. «Тархан» деген сөз өте көнеден келе жатқан тарихи ұғым. Ресей рәсімдеуінде тархандықты - князь, сұлтан, сұлтан болғанда біздегідей төре тұқымынан шыққандығынан ғана емес, араб елдеріндегідей ақылман ойлы, терең толғамды ел билеушісі, әскер қолбасшысы деген мағынада берген. 2006 жылы Алматы қаласында «Арыс» баспасы, ҚР генералдар кеңесінің төрағасы, әділет генерал майоры, профессор Қайдаров Р.Е. басшылығымен «Генералы Казахстана» деген орыс тілінде кітап шығарды. Кітапта «Указ императрицы Элизоветы Петровны о присвоени звания тархана Жанибек батыру был опубликован 26 тамыз 1742 года: Тархана Жанибека следует считать первым, признанным соседними народами, военным главнокомандующим казахского народа» делінген. Кітапта белгілі орыс тарихшысы А.И.Левшиннің 1723 жылы: «Не будь Жанибека тархана, вся Северная часть казахской степи очутилась бы под копытами войска джунгарского хунтайчи Сыбана Рабтана» - деген сөзі де берілген (18 б.). Осы келтірілген дерекке сүйенсек, бұл атақ қазіргі егемен еліміздің әскери басшыларына берілетін «Генерал» дәрежесімен тең, жоғарыда аталған «Генералы Казахстана» кітабына енуі де сондықтан. ...Шақшақ Жәнібекке берілген тархандық ұрпақтан-ұрпаққа берілетін тархандық. Мұндай тархандық жағдайында тарханның баласы да тархан аталып, әкесінің тархандық құқықтық пәрменділігін пайдалану құқығы берілген. Жәнібек тарханның немересі Мұса Дәуітбайұлы да 1806 жылы мұралық жолмен тархан атағын иеленген. Ал, Жәнібек тарханның шөбересі Шеген Мұсаұлы 1847 жылдың желтоқсан айында мұралық жолмен берілуге тиісті тархандық атағын беруін сұрағанда, патша үкіметі оған Кенесары ханды қолдадың, Торғайдан әскери бекініс салуға қарсы болдың деп, тархандық атақ бермеді. Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін тархандық құқықты заңдылықтарын патша үкіметі өзі бұзып отырғандығын осыдан байқаймыз. Ал, тархандық атақ беру Ресейдің Басқарушы Сенат жарлығымен 1869 жылы ғана жойылғаны тарихтан белгілі. Дәуітбай тарханның үш әйелінен тоғыз бала болған. Олар: Шомақ, Абылай, Абыз, Мұса, Мысық, Құралай, Шүрегей, Шүрек және Болтай. Шеген-Дәуітбай тарханның ортаншы баласы Мұса тарханнан туған. Шеген Мұсаұлы 1791 жылы атасы Шақшақ Жәнібек тархан бабамыз ту тіккен қасиетті Торғайдың әйгілі де киелі Тосын құмында дүниеге келген. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аларсың дегендей,Шеген жастайынан зерек болып өсіп, жасында ел арасында қайтпас ер мінезімен, есейе келе батырлығымен, содан кейін ел билеуге араласа келе әділдігімен де, шешендігімен де көзге түседі. Шеген би кедей-көпшілікке қайрымды-мейрімді болып, қолының аса ашықтығы үшін жай ғана Шеген емес, Шеген мырза атанған. Ол мырзалық жағынан атағы иісі Орта жүзге тараған. Елге Шеген сөзі-жазылмаған заң. Ол айтқан билік-екі қаралмайтын үкім болған. Шектен тыс әділдігі табиғи түрде заңдылыққа айналған. Ол туралы ел аузында, «Шешілмеген шиеленісті Шеген шешкен», «Ойда Шеген, қырда Беген тұрғанда қазақты қай жау алады» - деген сөздер көп. Бірде ел кезіп жүрген диуана қарттан қал жағдайыңыз қалай?-деп сұрағанда. Сонда ол: «Жазда-қырда Бегенде, қыста-ойда Шегенде жүрмін»-деп жауап беріпті. Осы берілген жауаптан-ақ, Тобыл-Торғай өңіріне белгілі екі бидің адам қамы үшін, ел тілегі үшін әрбір ауыр істі оның ауыртпалығына қарамай қайыспай көтеріп,қамқоршы болғандарын көрсетеді.Беген-тарихта Қарабалуан аталып кеткен Алдиярұлы Жанұзақтың немересі, Тобыл бойында өмір сүрген батыр. Жаугершілік заманда бірі Торғайда, бірі Тобылда атқа қонып, Арқа атырабына қорған болған батырлар. Атақты Өске Торқаұлы: «Арғыннан Беген мен Шеген шықты»()-деп жырға қосуы да,әрине тегіннен тегін емес. Шеген би және оның елге тұлға болған ұрпақтары туралы әр жерде әр түрлі әнгімелер бар.Кеменгер суретшіміз, данышпан ойшылымыз Мұхтар Әуезов те Шеген биді қазақ билері арасынан бөлек бағалап, ерекше ықылас білдіріп «Хан Кене» пьесасына бас кейіпкер етіп суреттегені тарихтан белгілі. Мысалы, Кіші жүз Жылгелді Жаппас руы Басықараның Қанапиясы:

• «...Құдай артық жаратқан,
• Орта жүзде Шегенді.
• Ешкімге мен тең көрмеймін,
• Бірімжанның бес жанын.
• Өтетілеу, Бектеміс-Алтынсары,
• Бәрі бүтін теп-тегіс»-деп айтқан екен.

Шегеннен жеті ұл - Шолақ,(Кенесары батырларының бірі болған),Қазыбек(Әділ би),Бірімжан(Ел билеуші),Бектеміс(Асқан бай болған,ел аузында «Бектеміс уйіне қонақ туссе жылқы сойылады»-деген сөз қалған.),Өтетілеу (Шаруа кісі,қажы),Ділдабек (Жастай қайтыс болған) және Алтынсары (Батыр тұлға болған) және екі қыз – Айман,Айшық.Ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин Шегеннің үлкен қызы Айманнан туады. Бұларды ақын Басықарының Қанапиясы айтқандай, «Бәрі бірдей теп-тегіс» десек те,бір қолдың бес саусағы да бірдей емес.Олардан өскен ұрпақтан елге мәлім тұлға болғаны алғашқы екеуі ғана.Қазыбек (1813-1869)-елге мәлім әділ би,Бірімжан(1817-1873) елге қамқор алғашқы кезде керуен басы,кейін ел баққан билеуші болған.Ол жиені Ыбырай Алтынсаринді Торғайға алдыртып,орысша бала оқытып,қара халықтың сауатын ашу үшін мектеп ашқан. Үлкен қалаларда өтетін жиындарға қатысып,орыс тілін білмегендіктен татар тілмашына қанағаттанбай,елдің игі жақсыларын жинап,діндарларды қатынастырып көрші орыс тілін білу қажет деп тауып, «Мұсылман болған адамда қырық парыз болса,орыстың тілін оқып білу қырық бірінші парыз болсын»-деп ұйғарым жасаған. Бұл сол кездегі надан елдің басындағы үлкен мәселе еді.Соны көрегендікпен көре білген Бірімжан оқыған-тоқыған азаматтарға жағдай жасап,ілім-білімге көп күш жұмсайды.Ыбырай Алтынсарин да нағашы атасының қалай көмектескенін өзінің естеліктерінде айрықша мақтанышпен әңгімелейді. Белгілі бір аймақтар мен ірі рулық қауымдарда үлкен құрметке ие болған билер төбе би аталған.Олардың лауазымы мен ықпалы шыққан аймағынан тысқары жерге жүрген.Олардың алдына әділдік іздеп басқа өңірлер мен аймақтардан рулардың өкілдері де келе беретін болған. Торғай тарихының өткен кезеңдеріне зер сала қарасақ,тағдырдың талай қысталаң шақтарында елдің сол кездегі тұрмыс-салтына,мұң-мұқтажына қызу ат салысып,ел ішінде және одан тысқары жерде ішінара болып тұратын барымта,ұрлық-қорлық,жер мен жесір дауының жанжалы сияқты теріс қылықтарға тыйым салып,ағайынның бірлігін сақтауға шақырып отырған билер болған. Бұл талғамдар Торғайдың төбе биі атанған Шеген биге де тән қасиеттер.Осы пікірді оған қарата айтсақ,оның да елден тысқары жердің сол кездегі тұрмыс-салтына,мұң-мұқтажына қызу ат салысқаны белгілі.Тура билігіне жүгініп,әділет іздегендер қазақтың кең байтақ жерінің әр қиырынан ағылып келіп,әділет жоқшысы ретіндегі билігіне риза-хош көңілмен аттанған екен. Шеген дала шонжарларын біле-сүйе отырып билеген.Салт-санаға көптеген жаңалығын именбей батыл енгізген. Ол ру басылары мен игі жақсыларды орыс мәдениет үлгісіне үйрете отырып,қазақы билік айтқан.Оның арнайы хатшысы мен поштабайы болған.Хатшылық қызметті Тәкі қожа мінсіз атқарған. Поштабайы еліміздің қалаларынан тысқары жерге- Ресейдің Орынбор,Омбы,Орск қалаларына қатынап,мінсіз қызмет атқарған.Бұл жөнінде Ресей Федерациясы Орынбор облыстық Мемлекеттік мұрагаты (РФ ОрОММ)-№36 қорында «Арғын руының биі Шеген Мұсаұлының хаттары» туралы құнды деректер сақталған. Билікті Шеген би ерсілі-қарсылы адымдап,түрегеп жүріп айтқан екен.Әрбір үкім,әрбір іс оның жанынан-санасына қаншалық салмақ артқанын елестетуге болады.Көпшілігі білімдарлық пен шеберлікті талап ететін сияқты. Шеген би заманында айтқаны қате кетпеген,аузы дуалы,елге қамқор бола білген,ел құрметіне бөленген ірі тұлға болған.Солай бола тұра,ісімен де,сөзімен де қазақ тарихында аты қалған осынау даланың дарабозының өмірін арнайы зерттеген адам болған жоқ. Осыдан 15-16 жыл бұрын (1994ж) «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналының №2 номерінде ғалым Сәкен Созақбаев Ы.Алтынсариннің өміріне арналған «Нағашы ата» деген мақаласында Шеген би айтты деген сөздер келтірілген.Солардың ішінде:

• Ел болған соң қоныс керек,
• Қоныс үшін соғыс керек.
• Хан болсаң халық керек,
• Халық үшін салт керек.
• Би болсаң даналық керек,
• Даналық үшін саналық керек.
• Батыр болсаң білек керек,
• Білек ушін жүрек керек.
• Кедей болсаң кәсіп керек,
• Кәсіп үшін машық керек.
• Молда болсаң азан керек,
• Азан үшін асылған қазан керек.
• Сері болсаң сән керек,
• Сән үшін ән керек,-болмаса:
• Хан азғаны сол болар,
• Әділеті жоқ болса.
• Бай азғаны сол болар,
• Сақау аты жоқ болса.
• Ел азғаны сол болар,
• Ынтымақ-бірлік жоқ болса.
• Жер азғаны сол болар,
• Шыққан шөбі жоқ болса.
• Қол азғаны сол болар,
• Ұшқан құсы жоқ болса.

Енді бірде Шеген би былай дейді: Ер жігіттің белгісі,

• Қара бура нармен тең.
• Талапсыз ердің тірлігі,
• Қара топырақ жермен тең.
• Саясы жоқ бәйтерек,
• Сазға біткен талмен тең.
• Пайдасы жоқ көп байлар,
• Арам өлген малмен тең.
• Жетесі жаман бозбала,
• Тоқсанға келген шалмен тең.

Бұл өзі,әр сөзі кімге болса да ой салар,ұзақ жыр деуге болады.Ел аузындағы әнгімелерде,шешендік сөздерде оның есімі әрқашан алты Алашқа белгілі шешен билермен бірге аталады. Мәселен:Бір дауда жастай даналық билік айтқан бір балаға Шеген сыртынан қарап тұрып: «Мына бала исі қазаққа үлгі айтарлық ұл екен,құста сұңқар қыран екен,жылқыда тұлпар құнан екен,сүйегі асыл ұл-ақ екен» депті.Бұл жастай ақылымен көзге түсіп,Шеген биді өнеге тұтқан тегі Бесқараның Қырықмұлтығы-Құлжа би еді. Ол Шегеннің сұртаңдай биі атанып,заманында мерейі үстем,артында көп сөзі,әділдігі аңыз болған жан болған.Күзембаев А. «Қазақтың дәстүрлі сот жүйесі және Қостанай- Торғай өңірінің билері»,Қостанай баспасы.,2009 жыл. Шеген би көзі тірісінде ата-қонысын тікелей өз қамқорлығына алып,баладай баптап-күткен,көзден таса етпеген.Ауыл сырты,маңайы да аса таза күтімде тұрған.Мыңғырған мал сырт өзендерден суарылған.Қонақ қабылдау да жаңаша болған.Сый-сияпаттың баршасы аса жоғары дәрежеде өзінің қадағалауымен жасалған.Ал кеңес-билік айту кемел түрде «Кеңес төбеде» өткен. Шеген асты көпшіліктен бөлек ішкен,ешкіммен де табаққа бірге қол салмаған.Келген қонақты қанша елпілдеп жылы қарсы алғанымен ығысып ешкімге орын бермеген.Мұның бәрі Шегенді игі-жақсылардың ортасында шоғыры биік тұлға еткенге ұқсайды.Бұл- Шегеннің сыртқы мәдениеті ғана емес,туа біткен ерекшелігі мен аса үйлесімді табиғатымен ұштасқан қасиеті.Cондықтан да ел аузында: «Шеген қонақты төрге шығарса да төбесіне шығармаған»-деген сөз қалған. Мұсаұлы Шеген би қандай адам болды?-деген үлкен сауал көптен бері жыртшылықтың көңілінде жүргені рас.Бірақ оған жауап бұдан екі ғасыр бұрын берілгені белгілі.Оған көзі тірісінде алты Алаштың игі жақсылары да,қазақтан тыс басқа да ұлыс өкілдері де өз бағаларын берген. Мәселен Болатбек Нәсеновтың «Абыралы Сарыарқаның кіндігі».(Нәсенов Б. «Абыралы Сарыарқаның кіндігі».Новосибирск.2002.2т.125,126,127,242,б.) кітабында Шеген бабамыздың игі істері жайында біраз мағұлыматтар беріліпті. Автор Кенесары көтерілісі жөнінде құжаттармен танысқанын,солардың ішінде Шеген биге байланысты жайлар кездесетінін айта келіп, «Менің түсінігімде бұл атамыз өте ақылды,кең пейілді,мырзашылығы мол жан»,-деп жазады.-Әрі өте бай болған.Сол себепті кімде-кім не нәрсеге кемтар болса,соларға шын пейілмен көмектескен. « Кенесары саясаты дұрыс»-деп санап,оған көмегінде аямаған.Бірақ толығымен оның саясатына беріліп те кетпеген.Бұл атамыз қазақ халқының ақ жарқын,қонақжай арам пиғылы жоқ,таза өкілі»-деп жазған. Он жылға созылған Кене көтерілісіне Шеген елі толық атсалыспаса да,хан Кенені өле-өлгенше қолдап,Торғай даласынан жер беріп,Шолақ деген үлкен ұлын сарбаздарымен Кенесары-Наурызбай жасағына қосқаны үшін патша ағзамына «жақсы» атанбады да.Хан Кене екеуі-найза ұшында емес,ақыл-қайрат ұшқындаған сөз намыс үстінде куш сынасқан нағыз ерлерше табысқан.Сондықтан болар ел аузында: «Торғайда бір құтым бар-Мұса-Шеген»-деген хан Кене айтқан сөз қалған. Өз дәуірінде би болып,ел тағдырына бел шеше араласқан Мұсаның жолын-қазақ даласына Ресей отаршылдары Торғай жерінен бекініс сала бастағанда ең алғаш қарсы тұрып,ұлттың болашағы үшін жанын берген баласы Шеген би жалғады. Қазақ жерінің бір шұрайлы бөлігі Торғай өзені бойынан бекініс салу үшін орыс отаршылары ел билеушісі Шегеннен келісім сұрап,оны жеңілдету мақсатында биге Қайып ханның шөбересі,Кіші жүздің Шығыс бөлімінің билеуші-сұлтаны Ахмет Жантурин арқылы сый-сияпат жібереді. Сыйлықтың артында не жатқанын түсінген би,одан бас тартып,сұлтан Ахмет Жантуринге хат жазады.Хатта: «Ахмет мырза! Жіберген шекпеніңді жамылдым-келіншек болдым,сақинаңды салдым-қыз болдым,сағатыңды тақтым-бозбала болдым.Біз сияқты үлкен кісіге бұлар лайықсыз екен,маған жараспайтын заттар екен,сондықтан қайтарып отырмын. Төрем,мен Сізден сый-сияпат дәметпеймін.Бұл қылығыңды қоймасаң-саған тақтық сұлтандық жоқ,маған билік жоқ.Мынадай мақал бар: «Құс қанатымен ұшып,құйрығымен қонады».Біз кеңесіп іс қыла алмадық,сондықтан мен өзімді лауазымды би,сені тақтық сұлтан деп ойламаймын. Мен «Ахмет ақылдасатын болар,ойымызды ортаға салармыз деп ойлағанмын,бірақ бұлай болмады,сондықтан мен өзіммен- өзім ақылдастым.Неліктен бұлай,білмеймін.»-деп жазыпты.Бекмаханов Е. «Қазақстан ХIХ ғасырдың 20-40 жылдарында».А.,Санат,1994.,176-180 б. Патша сыйлығын қабылдамау,бұрын-соңды болмаған жағдай.Осындай бірбеткей қасиеттері үшін Шегенді Торғай елі «Шеген батыр»-деп қадыр тұтқан. Орыс отаршылдары Шегеннің бұл пікірінен қайытпайтынын біліп,түрмеге салуға ұйғарып арнайы солдат аттандырады.Сөйтіп,Торғайда салынған патша түрмесінің алғашқы қонағы Шеген би мен оның хатшысы Тәкі қожа болған.Бұл жөнінде ауыздан-ауызға жетіп келе жатқан ақынның мына жолдары да дерек бола алады.

• «...Батырдан Мұса-Шеген би,
• Патшадан келген шекпен сый.
• Алдауыш деп алмаған,
• Олжа деп көзін салмаған.
• Көнбейді деп алдауға,
• Жүрмейді деп айдауға.
• Қаранғы үйге қамаған,

Сұлтаумен патша алған кек»-деп жырлайды.Шеген биге патша үкіметінің сый-сияпат көрсетуі де,абақтыға жабуы да лақап емес,өмірде болған жағдай.Қосабаев Ж.Атамекен ақиқаты:Торғай туралы толғау.А.,Айқап.,1995.,48-49 б. Шегенді қалайда өлтіру әрекетін ойластұрған ұлықтар түрмеден шығарарда,мінетін боз айғырдың үзенгісіне у жағуға айла табады.Шеген түрмеден шығысымен жайлаудағы елге бара жатып,қаладан 25 шақырым жердегі Қарасайдың қазіргі «Бозайғыр»деген жерде мінген бозайғыры сүрініп жығылып,мерт болады.Шеген осыдан кейін ауырып,көп ұзамай 1848 жылдың күз айында қайтыс болады. Халықтың қатаң талап етуімен Шегенді Торғай түрмесінен босатқанда,елге келген Шеген биге халық жиналып сәлемдесуге барады.Сонда ауызы дуалы,сөзге шешен Қыпшақ Қара Тайпен деген кісі ел атынан, «Базарда қымбат болды-ау ұнның пұты,келдің бе,аман-есен елдің құты»-деген екен.Бұл ел азаматтары Шегенді қалай бағалағанын көрсетеді. Сондай-ақ,Шеген қайтыс болған жылы осы елде Талпақ деген кісі де қайтыс болады.Сонда тағы да Тайпен, «Шегенді алған құдай-Талпақты боқ құрлы көрсін бе»-деп айтқан екен.Елдің дәл осылай құрметіне бөленген Шеген асқан ерлігімен,әділ билігімен,ықпалы жүрген асқақ рухты,тұғыры биік тұлға еді. Шеген би есімі тек Торғай өңірінде ғана емес,бүкіл Орта жүз бен Кіші жүзде де аса құрметпен аталады.Бұл-оның ел тағдырына қатысты ірі оқиғалардың ортасында жүргенінің айғағы.Бұған Шеген бидің замандасы,тағдырласы-Беген бидің «Шеген би дүниеден өтті»-деген суық хабарды естігенде: «Шеген өлді дегенше,ойда әділет өлді десейші»-деп ,жер таянып,көзіне жас алуы да куәлік етеді. Бұл-Тобыл мен Торғай өңіріне тірек болған екі асылдың бірінің екіншісіне берген бағасы.Өйткені олар иық тіресе бірге жүріп,бір-бірінің қадыр-қасиетін жете таныған Тобыл-Торғай өңіріне белгілі алыптары болған. Шеген Мұсаұлы-отарлау саясатының алапат қысымын өзгерте алмаса да,Торғай еліне патша ұлықтарының зорлық-зомбылығын көрсетпей,бірлік пен ынтымаққа бастаған әділ би,ірі ұйымдастырушы,шешен дәрежесіне көтерілген тұлға болды. Жиені Ыбырай Алтынсарин да оның табиғат берген ерекше қасиетін жоғары бағалап,

• «...Ол кезде Орта жүзде Шеген шықты,
• Халайық айыбынан,ызғарынан,қойдай ықты»-деген еді.

Сол кездегі елдің игі жақсылары Шегеннің суйегін Түркістандағы Жәнібек бабасының қасына апарып қоюды ұйғарады.Тосынның аршасымен құндақтап оның мәйітін алып шыққын топқа жолда кедергілер кездесіп,ілгері жүре алмай амалсыз Cыр бойының Қаратау маңындағы бір көлдің жағасына жерлейді.Кейін бұл көлді жергілікті халық «Шеген»көлі-деп атап кеткен. Әр заманның әртүрлі әрекетіне байланысты,ол кісінің басына Торғай елінен барған адам жоқ.Көзі тірісінде Торғай төңірегінде шежіре-абыз атанған,тоқсанды бастап барып қайтыс болған әкеміз Ғабдужәлел Қарабаланың айтуы бойынша тек-қана 1960 жылдары Қылылордада тұрған ұрпағы педагог-ғалым Кәрім Есжанұлы бабасының жерленген зират басына барып, зиярат жасап, тәу ете дұға оқып қайтқан екен. Ел аузында сақталған мұнадай сөз бар:Бірде Ерден Сандыбайұлы тегі Қараман Арқарұлы Тілеміс биге мақтанып,әкесі Сандыбайдың кесенесін көрсетіп: «Қалай нағашы,ұнады ма?» дейді.Сонда Тілеміс би: «Өліде Сандыбайдың тамы артық,адамда Шегеннің басы артық»-депті.Тілеміс бидің көрегендікпен айтқан сөзі келді. Еліміз егемендік алғанға дейін небір асылдарымыздың аты аталмай,жерленген жерлері анықталмай келді.Аңсаған тәуелсіздіктің арқасында өткен жылдың жазында еркіндіктің айғағындай Қостанай қаласында тұратын филология ғылымдарының кандидаты,көрнекті ақын Серікбай Оспановқа Сыр елінен хат келген болатын.Ол қуанышты хабарды жеткізуші Торғайдың тумасы Несібелді Ералина деген кісі. Онда Шегеннің бейіті Тереңөзек ауданының Ақтаған деген жерінде екендігі айтылады.Ауыл ақсақалы руы Көкмұрын Қалжан қарт бала кезінде Шеген көліне суға түсіп жүріп,сол маңдағы төрт құлақты тамның басына шыққандарын,сонда үлкен кісілер : «Бұл жерде Арғынның әулиесі жатыр,киесіне қаласыңдар, ауыздарың қисайып,аяқтарың сынады»-деп ұрысқанын есіне алып,Несібелді апайға бейіттің орнын көрсетіпті. Қалжан қарттың сөзін сексен бес жастағы Найман Құрмаш деген сол ауылдың ақсақалы да қостап,шымнан көтерілген тамның қасында жас кезінде көп болғанын, өкінішке орай ол жерде қазір үйінді-төмпешік қана қалғанын. Ал көл маңайын Орта жүзден Қарақыпшақтар мен Көкмұрындар жайлап,ашаршылық кезінде балық аулап,күн көргендерін,сондықтан жергілікті халық «Шеген көлі»-деп атайтынын растапты. Айта кетуіміз керек,Шеген биге кесене орнату ұрпақтарының арманы болып келген. Әз баба басының әлі күнге дейін қарайтылмауы оның жүздеген ұрпақтарының жанына батып,жүрегін сыздатуда.Ендігі міндет:Ақ жарма әділеттігімен,ақ берен тектілігімен,шешендігі,мәрттік төзім-сезімімен ерекшеленетін Шеген бидің белгісіз жатқан орнына кесене тұрғызып,әз бабамызды еліне қауыштыруға ниеттенген ұрпақтарына Алланың нұры жаусын дейміз. «Ел үмітін ер ақтар,ер атағын ел сақтар»-дейді дана халқымыз.Торғайдың төбе биінің өмірі мен еңбегін насихаттауда тындырылған іс тоқмейілситіндей аса көп емес.Бұл бағыттағы жұмыс соңғы екі-үш жылдың көлемінде ғана қолға алына бастады. Қостанай облысы Жангелдин ауданында атақты Тосын құмының іргесінде орналасқан бұрынғы Станция бекетіне Шеген би есімі беріліп,кем дегенде бір ғасырдан астам уақытты қамтитын мүлгіген тыныштық,ұйқылы-ояу тіршілікке жан біте бастады. 2008 жылы Қостанай облыстық соты мен «ҚР судъялар Одағы Қостанай облыстық филиалының» бастамасымен тарих ғылымдарының докторы,профессор Аманжол Күзембаевтың басшылығымен құрылған ғылыми экспедиция құрамы Торғай өңірінде болып,сол оңірде өмір сүрген,билік еткен билер туралы біраз құнды деректер жинады.Осы деректер негізінде Қостанай қаласында өткен жылдың күзінде «Қазақтың дәстүрлі сот жүйесі және Қостанай-Торғай өңірінің билері»-атты кітап басылып шығарылып, «Тобыл-Торғай билері» деректі кинофильм түсірілді. Қостанай-Торғай өңірінде жүзге тақам билер өмір сүрген.Солардың ішінде тарихта аты қалған,елге белгілі арғын Шеген мен қыпшақ Наурызбайдың,керей Тоқсан билердің шоқтығы жоғары тұрған.Экспедиция қорытындысы бойынша Қостанай қаласында «Билер институтының дамуы» деген тақырыпта өткізілген аймақтық ғылыми-теориялық конференцияның шешімімен осы жоғарыда аты аталған үш биге облыс орталығының төрінен көше атын беру мәселесі көтерілгені құптарлық жағдай. Шеген биді тарихтың төріне шығарып тұрған нәрсе-оның шын мәніндегі қара қылды қақ жаратын турашылдығы,сөз бастайтын ділмарлығы мен саясатшылығы.Жомарт табиғат Шегеннің бойына атты адам түсіп,жаяу адам жатып қарайтындай ғажайып қасиеттер дарытқан.Қатарынан иығы асып тұратын науша бойы,көрген жанның көзін қарықтыратын сұлу пішін,аттылы-жаяуға бірдей жауынгерлік шалым мен қыран құстай байқағыш шалымдығы көрініс тапқан. Осының бәріне қоса тәңір Шегенге халқы үшін жанын ойланбай құрбан ететін асқақ рух,мәрт мінез,жомарт пейіл мен дарын берген. Халық әрбір тарихи тұлғаға үш жақты көзқараспен қарайтыны белгілі.Біріншісі,ол тұлғаның өмір сүрген ортасы,тарихтағы өз орны және келешек ұрпақтардың өсіп-даму жолы,қоғамдағы орны.Орта жүзде Жәнібек тархан ұрпақтары ел басқару дәстүрін жалғастырған.Шеген Мұсаұлы 4 мың түтін Арғын руының Жоғарғы Шекті бөлімін басқарған. Мен бабамыздың әрбір ұрпақтарына талдау жасау ойынан алшақпын және ол шағын мақалада оңайлықпен алдыра қоятын қамал емес екендігі белгілі. Шегеннен тараған ұрпақтар Торғай және одан тысқары жерде Алаш қозғалысына,ғылым мен оқу-ағарту,ел басқару ісіне белсене ат салысқаны белгілі.Жиені Ыбырай Алтынсаринді Торғайға алдыртып,қазақ жерінде бірінші мектеп ашуға мұрындық болды. Алғаш мектеп ашылғанда оқуға 11 бала тартылады.Оның төртеуі Шегеннің ұрпағы,Бірімжанның Қорғанбегі мен Әбдібегі,Өтетілеудің Хайролласы және Бектемістің Омар деген балалары оқыған.Бастапқы мектепті үздік бітірген Шеген бидің балалары,кейін ел басқаруға ат салысты. Мысалы,Мұса тархан немересі Қазыбек Шегенұлы хорунжий атағымен 37-дистанцияны басқарса, Бірімжан Тосын болысын 1869-1873 жылдары ,Дәуренбек 1873-1915 жылдар арасында,Жақып 1915-1928 жылдыр аралығында болыстыққа сайланып қызмет атқарған.Мұның өзі тархандар әулетінің ел басқару билігінде ұзақ уақыт бойы болғандықтарын дәлелдейді. Ал, Ыбырай ашқан мектеп ағартушылық дәрежеде қалған жоқ, сонымен қатар қазақ сахарасында білімге,ғылымға шақырған ортаға айналды. 20-шы ғасырдың басында Алаш қозғалысы дүниеге келгенде,оның басшыларының бірі болған Қазан университетінің заң факультетін 1896 жылы алтын медальмен бітірген,қазақтың алғашқы зангерлерінің бірі,Ресей мемлекеттік Думасына қатарынан екі рет депутат болып сайланып,ел қамын жеп,Дума мінбесінен сөз сөйлеген Ахмет Бірімжанов пен алыс шетелде,сонау Германия елінде оқып,білім алған інісі Ғазымбек Бірімжановтар жүрді. 1916 жылы 25 тамызда жарияланған Ақ патшаның 19 бен 43-тің арасындағы қазақтарды тыл жұмысына алу туралы бұйрығы қазақ елін дүрліктіріп жіберген болатын.Осынау алғашқы дүрбелеңнің басы-қасында Шеген ұрпақтары да болды. Торғайдағы ұлт-азаттық көтерілістің сардары болып,бабасы Жәнібек тарханның туын ұстаған Қасымхан Алтынсары есімі Кенес кезеңінде ұмыт қалса да,келер ұрпақ жүрегінде мәнгі сақталады деп сенеміз. Кейін кенес кезеңінде қызмет атқарған ұрпақтарына тоқталсақ, Нұрхан Қорғанбекұлы халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі Д.А.Қонаевпен бірге Мәскеудің түсті металдар және алтын институтын бітіріп,Қазақ Республикасы совнаркомының тау-кен инспекциясының төрағасы қызметін атқарды. Қазақ жастары арасынан алғашқылардың бірі болып,тау-кен инженері мамандығын алып,дамуына өз үлесін қосуға құлшына кірісіп жүргенде 1944 жылы ол қастандықтан қаза тапты.Сөйтіп қазақтан шыққан алғашқы білікті кен инженерінің бірі жанбай жатып сөнеді. Торғайдан шыққан тұнғыш Қазақ ССР-ы ғылым академиясының корреспондент мүшесі,көрнекті химик,химия ғылымдарының докторы,профессор,Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері Бірімжанов Батырбек пен Торғай қыздары арасынан шыққан алғашқы медицина ғылымының докторы,профессор Бірімжанова Іңкәр мен медицина ғылымының докторы Бірімжанова Әнел және педагогика ғылымдарының докторы Кәрім Есжанов пен химия ғылымдарының докторы Қабиев Төкен де Шеген әулетінен шыққан текті жандар . Ғылымдағы олардың ісін алға апарып,жалғастырып жүрген бүгінгі ұрпақтары да баршылық.Мысалы,әкесі Бірімжанов Батырбектің ісін жалғастырушы баласы-химия ғылымдарының докторы Бірімжанов Рүстем мен геология-минерология ғылымдарының докторы Қ асымов-Бірімжанов Мұхиттің есімдерін атауға болады. Шеген ұрпақтарынан еліміздің құқық қорғау жұмысына да ат салысып,абырой-атаққа ие болғандары да бар.Мәселен,Ахмет-юст атанған-Ахмет Бірімжанов 1917 жылы Қостанай уездік милициясын құрып,жұмысын ұйымдастырса,Қасымхан Алтынсарының немересі Кенес Арыстанов ширек ғасырдан астам уақыт бойы республика ішкі істер министрлігі саласында жауапты басшылық қызметтер атқарды. Ол 1988 жылы Алматы каласы ішкі істер басқармасы жанынан елімізде бірінші болып құрылған ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес бөлімін басқара жүріп,сол кезде астанамызда ұйымдасқан аса қауыпты екі қылмыстық топты құрықтау барысында жургізілген жедел іс-қимыл шаралары кезінде көрсеткен ерлігі үшін Қызыл Жұлдыз орденімен марапатталған тәртіп сақшылардың алғашқылырының бірі болды. Қазақстан журналистикасының дамуына өз үлесін қосқан байырғы баспагер-журналист,біраз жыл республикалық «Қайнар» баспасын басқарған,Қазақ ССР-не еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Әбдірашит Бектемісов пен ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннің шәкірті және оның ісін жалғастырушы,жарты ғасырға жуық ұстаздық қызмет атқарған Ғалымжан Бектемісов пен Қазақ ССР-не еңбегі сіңген мұғалім,Ленин орденді Әбдісалық Жармағанбетовтың еліміздің оқу-ағарту ісі мен баспа жұмысына сіңірген еңбектері өз алдына бір тарих. Өткен ғасырдың 60-70-ші жылдары аралығында Торғайда оқу-ағарту бөлімін басқарып,кейін аутком төрағасы қызметін атқарған,Торғай облысы кезінде облыстық деңгейде басшылық қызметте болған Әуезхан Жүсіпұлы да Шеген әулеті,Мұса ұрпағының лайықты жалғастырушысы бола білді. Жоғарыда көрсетілген қысқа шолудан аңғаратынымыз Шеген бидің ұрпақтары ұлы тарихи тартыс кезеңінен бастап,бүгінгі заманға дейін қоғамдық,шығармашылық және ғылыми қызметтерімен Шеген бидің лайықты ұрпақтары екендерін көрсете білуде. Қорыта келгенде Мұсаұлы Шеген ұрпақтарының халқымыздың рухани байлығына қосқан үлестері үлкен.Әрбір буын өкілдері халқымыздың әлеуметтік өмірі мен мәдениетіне.әдебиеті мен ғылымына намыс туын жоғары ұстап белсене араласты,өз уақытында биік деңгейден көріне білді. Сондықтан да Торғай халқы Шақшақ Жәнібек бабамыздың шөбересі Шегенді және оның ұрпақтарын құрмет тұтады.Сөз соңын Алаш рухты ақын Хамитбек Мұсабаевтың мына бір өлең шумағының жолдарымен аяқтағанды жөн көрдік:

• Көкірегін-күйдірседе шер-шемен,
• Кісілікті-адалдықпен өлшеген.
• Айыр тілді абыз бидің біреуі-
• Жәнібек тархан шөбересі ер Шеген!!
• Болған ол да-атасындай паң ғажап,
• Өр десең-өр,маңғаз десең-маңғаз-ақ.
• Кең десең,-кең,сырбаз десең-сырбаз-ақ,
• Тусын-туса сондай болып бір қазақ!!
• Атақ-данқы күннен күнге көркейген,
• Аңыз қылған жақсы-жайсаң бір көрген.
• Шалқайғанға-одан әрі шалқайған,
• Еңкейгенге-одан бетер еңкейген.
• Айтқан сертте-Шегендей боп кім тұрды?!
• Арсыздарды-құдай қорғап,ант ұрды.
• Жендеттермен жең ұшынан жалғасып,
• Есіл ерді айламенен өлтірді.
• Жатыр ізі-сонау Торғай қырында,
• Ақпа-төкпе ақындардың жырында.
• Мұса бидің бел баласы би Шеген,
• Болды шаһит Азаттықтың жолында!!
• Сом алтынның,саф алтынның олдағы,
• Сынығы еді,
• Семсер еді-қындағы.
• Тәуелсіздік таңы атқанда арайлап,
• Көтерілсін көкке жетіп әруағы!!!.

Р.S. Ақыннан асып не айтып, не қосасың?!.Алдағы 2011 жылы Шеген Мұсаұлының туғанына 220 жыл толады.Осыған байланысты оның өмірі мен қызметі жөнінде деректер жинау жалғасын тауып,осы жыл аталып өтілсе,ел болып әз бабамыздың алдындағы борышымызды атқарған болар едік. Әрине,ел аман,жұрт тыныш болса болашақта Торғайдың төбе биі атанған Шеген би туралы талай жырлар туып,шығармалар жазылар. Біздің борышымыз-қолымыздан келгенше соған ұйытқы салып,тақырып тамыздығын тұтату ғана.

ҚР ІІМ-нің зейнеткері, Ертай Қарабала.