Генрих Шлиман

Генрих Шлиман (Үлгі:IPA-de; 6 қаңтар 1822 – 26 желтоқсан 1890) – полиглот, философия докторы, миллионер, коммерсант, археолог, Гомер поэмаларында жырланған Троя қаласының орнын табушы.

Heinrich Schliemann
Туған күні, жері	қаңтардың 06 (1822—01—06) Neubukow, Mecklenburg-Schwerin
Қайтыс болған күні, жері	1890 ж. желтоқсанның 26 (68 жаста) Naples, Italy
Ұлты	German
Зерттеу салалары	Archaeology
Influenced	Arthur Evans V. Gordon Childe

Археология ғылымының нәтижесінде ежелгі Грекия жерін мекендеген тайпалардың тұрмыс-тіршілігін, тас дәуірінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі тіршілігінен хабар алуға болады. Архаикалық жетістіктерге тоқталғанда Генрих Шлиманның (1822-1890) жасаған қазба жұмыстарын айтуға болады. Бала кезінен Гомердің «Илиада», «Одиссея» поэмаларын қызыға оқып, ондағы қаһармандардың жойқын ерліктеріне тәнті болып, мұның тарихта болған оқиға екендігіне сеніп өскен Шлиман Троя қаласын табуды армандайды.

1873 жылдың маусым айында бүкіл әлемге миллионер, коммерсант Генрих Шлиманның Гомер жырлаған Троя қаласын тапқаны жайлы хабар тарайды. Алғашында оқымысты ғалымдар бұл жаңалықты күмәнданып, сенімсіздікпен қабылдады. Олардың скептикалық көзқараста болғаны соншалық, көпшілігі тіпті Троя соғысын көптеген ақындардың фантазиясы бойынша жырланып, «Илиада», «Одиссея» поэмалары арқылы халыққа таралып, ол кейіннен Гомерге телінген халық ертегісі деген де пікірлер айтып жатты. Шлиман 1867 жылы бүкіл әлемді шарлап шығып, Итака аралында және Троя жерінде кішігірім археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу арқылы «Итака, Пелопоннес және Троя» (1869) атты кітабын жазып шығады. Бұл кітапты тіпті Росток қаласының университетіне диссертация есебінде жібереді. Автордың бірнеше тілдерді еркін меңгерген (ол бірнеше еуропалық, бірнеше шығыс тілдерінде, бас-аяғы 21 тілде еркін сөйледі) қабілеттілігіне қарап (Шлиманға бір тілді еркін меңгеріп алуына бір апта уақыт толық жететін болған) құрмет ретінде оған философия докторы атағын береді. Бірақ, рецензенттердің бәрі Шлиманның бұрынғы Трояны түрік аулы Бунарбашыдан емес, Гысарлык төбесінің маңынан іздеу керек деген пікірімен мүлде келіскен жоқ. Оқымыстылар теңіз жағалауынан 40 км қашықтықта орналасқан Гысарлык төбесінен Трояның орнын іздеу орынсыз деп таныды.

Троядағы «Приам қазынасын» қазып алу үшін Шлиман үш рет экспедиция ұйымдастырады. Бұл экспедицияға архитектор әрі археолог, білікті маман В.Дерпфельд (1853-1940) қатысады. Бұл жұмысты Шлиман қайтыс болғаннан кейін, Дерпфельд аяқтап, атқарылған жұмыс жөнінде толық есеп береді. Троя орнына жоспарланған қазба жұмыстарын жүргізе отырып, Дерпфельд неолит дәуірінен бастап (б.з.б. ІІІ мыңжылдық) рим империясына дейінгі дәуірлердің 11 немесе 12 қабатын табады. Сол арқылы Шлиманның гомерлік Троя деп тапқан қаласының одан да көне, Троя соғысынан бұрын болған, төменнен санағанда 2 қабатқа жататын ежелгі қала екендігін анықтайды.

Микен мәдениетіне ұқсайтын Гомерлік мәдениетті Дерпфельд ІІ мыңжылдықтың басына жататын VІ қабаттан табады. Осылайша, Шлиманның қарсыластары мен олардың теорияларына қарамастан, Троя мен Троя соғысы тарихи факт болып табылды. Көп уақытқа дейін Троя соғысын құр қиялдың жемісі санап, «Гомер поэмаларында суреттелген оқиғалар тарихи факт» деген пікірлерге күле қарайтын тарихшылардың өзі Шлиманға ізетпен, ерекше құрметпен қарай бастағандығын зерттеуші Әмірхан Балқыбек «Тарих ғылымы өзінің дамуында тек қасаң фактілерге ғана сүйенетін «кабинет ғұламаларынан» гөрі осындай бірбеткей, өз жорамалдарына сөзсіз сенетін, сол жорамалдарын дәлелдеуде көзсіз батылдықтарға да баратын әуесқойларға молынан қарыздар» деп келтіреді.

1932-1938 жылдары Троя аумағын Карл Блеген бастаған американдық экспедиция тағы бір зерттеп, көптеген да жаңа материалдар тауып, бұрынғы қорытындыны бекіте түседі. VІ Трояның жер сілкінісінің салдарынан жермен-жексен болғаны, бірақ VІІ а қабаттан тонау мен өрттің орны байқалып, бұл гомерлік Троя екендігі анықталады. Ал мәдениеті микен мәдениетімен толық сәйкес келеді. Бұл қала шамамен б.з.б. 1275-1225 жылдарда өмір сүрген делінеді.

Шлиманның әрекеті көптеген зерттеушілерге үлгі болып, бірінен соң бірі бірнеше ежелгі мәдениет ошақтары ашыла бастады. Соның ішінде ең маңыздысы 1900 жылы ағылшын оқымыстысы А.Эванс ашқан Кносс қаласының жанындағы Крит аралындағы қазба жұмыстары болатын. Мұнда Минос патшаның зәулім сарайы мен қанша ғасырлар бойы афинылықтарды зар илеткен құбыжық Минотавр (жартылай адам, жартылай бұқа) өмір сүрген лабиринттің қалдықтары табылды. Яғни, Шлиман микен мәдениетінің (Микен қаласының атына байланысты қойылған) сілемдерін тапса, Эванс крит мәдениетін тапты. Зерттеушілер микен мәдениеті ежелгі крит мәдениетінің жалғасы екендігін анықтады.