Шу-Сарысу алабы

Шу-Сарысу алабы геологиялық тұрғыдан Солтүстік Тянь-Шаннің және Орталық Қазақстанның батыс бөлігінің каледондық қатпарлы құрылымдары жүйесінде орналасқан аттас тауаралық ойыспен байланысты. Ойыс солтүстігі мен батысында Сарысу-Теңіз антиклинорийімен, оңтүстігі мен оңтүстік-батысында Кіші және Үлкен Қаратау жоталарымен, шығысы мен оңтүстік-шығысында Кіндіктас массивімен және Қырғыз Алатауымен шектеседі. Алаптың ауданы 160 мың км².

Алап іргетасын негізінен протерозойдың метаморфтанған тау жынысытары құрайды, тек ойыстың ортаңғы бөлігіндегі жекелеген блоктар ауқымында, іргетастың жоғарғы секцияларында төменгі палеозойдың қарқынды деформацияланған және интрузиялармен тілгіленген тау жынысы қатқабаттары ұшырасады.

Алаптың шөгінді тысы девон, карбон, пермь түзілімдерінен, қалыңдығы күрт азайып кеткен мезозой шөгінділері қимасынан және палеоген түзілімдерінен құралған. Төменгі және ортаңғы девон негізінен эффузиялық тау жынысытардан тұрады, қиманың қалған бөлігін терригендік және карбонатты кешендер құрайды. Шөгінді тыстың жоғарғы девон және пермь секциясына тұзды түзілімдер тән, олар өздерін төсейтін және көмкеретін түзілімдермен үйлесімді астасады, тұз күмбездерін қалыптастырмайды. Карбонатты кешендер негізінен төменгі карбонда дамыған, бұл деңгейде таушайырланған әктастар мен көмірлі тақтатастар да ұшырасады.

Шөгінді тыстың ең жоғары қалыңдығы 5 км-ден аспайды. Қорқоймалар жоғарғы девонның, төменгі карбонның және пермнің құмды және алевролитті тау жынысытарымен, сол сияқты көнелігі алғашқы таскөмір дәуіріне сәйкес келетін әктастармен байланысты. Алап ауқымында аймақтық флюид тірегі жоқ, алайда белдемдік және жергілікті флюид тіректері, олардың ішінде тұзды түзілімдер де бар, олар алаптың әр түрлі бөліктерінде үшырасады.

Алаптың құрылымдық ерекшеліктерін анықтаудағы ең негізгі жазықтық (бет) төменгі таскөмір карбонаттарының табаны болып табылады. Оның орталық бөлігінде Орталық Бетпақдала және Тасты-Талас көтерілімдер жүйесі көрініс береді, бұлар ойысты бір-біріне параллель созылған екі ойысымдар жүйесіне - Көкпаңсор мен Созақ-Байқадам және Тасбұлақ пен Мойынқұм ойысымдарына - даралайды. Бүл ойысымдар бір-бірінен оқшау орналасқан, сондықтан олар біршама тұйықталған дербес жүйелер қүрайды. Ойыстың өзі және оған кіретін құрылымдық элементтер меридианға бойлас бағытта созылғандығы анық байқалады, алайда солардың ауқымындагы жергілікті де шағын құрылымдардың созылу бағдары көпнұсқамалы (көпвекторлы) болып келеді.

Алап газды алаптар санатына жатқызылады, және де алап ауқымындағы газдар азотты-гелийлі газдар болып табылады. Мұнда 9 кенорын ашылған, солардың арасында біреуі ғана өзінің қорының мөлшері жағынан орташа кенорынға жатады, ол - Амангелді кенорны. Газды кешендерге жататындар: шектеулі дәрежеде Көкпенсор, жарым-жартылай Мойынқұм ойысымдары ауқымында тараған фаменнің терригендік түзілімдері, бұл өңірлердегі флюид тіректері рөлін фаменнің тұзды қабаттары атқарады; Мойынқұм ойысымындағы турне-визе терригендік түзілімдері; Көкпенсор және Мойынқүм ойысымдарындағы жоғарғы визе-серпухов карбонаттары; пермнің тұзды қатқабаттарымен бүркелген төменгі пермнің терригендік және сульфатты-терригендік шөгінділері.

Мұнай туындатушы жаралымдар ретінде жекелеген ойысымдар ауқымында тараған теңіз жағдайында түзілген фамен және төменгі таскөмір түзілімдері қаралуы мүмкін. Алайда бұл жағдайда аталған жаралымдар құрамында органикалық заттардың концентрациясы өте аз мөлшерде екендігі және олардың таралу ауқымы мейілінше шектеулі екендігі ескерілуі тиіс, ал мұның өзі алаптың көмірсутектерге деген потенциалын қалыптастыруға айтарлықтай әсер еткендігі түсінікті.

Алапта қалыптан тыс қысымдар мен температуралар байқалмаған.

Мұнайгаздылығы дәлелденген алаптар санатына жататын жоғарыда сипатталған алаптармен қатар Қазақстан аумағында көмірсутек шикізатына деген мүкіндіктері әр түрлі дәрежедегі өзге де бір топ шөгінді алаптар бар.