Ырғыз өзеніндегі шайқас

   Қытайдан оралған Шыңғыс хан назарын таяу батысқа тіктеуге тиісті болды. Себебі онда қарақытай державасын зұлымдықпен өзіне қаратқан қас жауы Күшлік хан билікте отырған болатын. Оның үстіне батыс жақтағы Алтайдан Оралға дейінгі кейбір халықты да әлі бағындырып үлгермеген еді.
   Шыңғыс хан бұл міндетті өзінің таңдаулы қолбасшылары Жебе мен Сүбедейге жүктеді. Жебе Күшліктің қол астындағы діни нанымы үшін қуғындалған мұсылмандардың наразылығын өзіне қарсы шебер қолдана отырып, оның империясын жоюға тиіс болды. Шыңғыс хан екінші тәжірибелі қолбасшысына- Жошыға «меркіттермен шайқасуға көмектес» деп тапсырған болатын. Жошы мен Сүбедей 1216 ж. Моңғолиядан аттанып кетті. Алтай тауының маңында оларға екі мыңдық жасағымен Тоғышар ноян келіп қосылды. Осыдан кейін моңғолдар жергілікті халықтың зәре-құтын қашыра, қыпшақ жеріне басып кірді. 
   Батысқа қарай шегінген меркіттерді Ырғыз өзенінің жанында қуып жетудің сәті түсті. Меркіттер өздерінің уақытша тұрағын арбалармен бекіндіріп, ұрысқа дайындалды. Таң атысымен даланы дабылқағардың дыбысы кезіп, моңғол нөкерлері шабуылдауға көшті. Меркіттер талқандалып, көпшілігі тұтқындалды. 
   Жеңімпаздардың ұрыс даласынан қашықтағаны сол екен, шолғыншылар соңдарына үлкен әскердің түскені туралы хабарлады. Сүбедей мен Жошы белгісіз әскер таяп қалған тұсқа барғанда адырлы далада олардың ізінен  алты түмен салт атты(60 000) келе жатқанын көрді. Олардың нені көксегені түсінікті еді. Сүбедей арбалы керуенді тоқтатпастан, тұтқын меркіттерді мейлінше алысқа әкетуді бұйырды. Уақыт ұту және әскердің жауынгерлік сапқа қайта тұруына мүмкіндік беру үшін Жошы жаудың алдынан шықты(меркіттермен шайқасқа дейінгі моңғол әскерінің саны 30 000 адам болса, шайқастан кейін Жошының қол астында 25 000-нан сәл ғана асатын нөкер қалған болуы керек). Жақындап келген кезде, ол бастарына сәлде ораған сақалды жауынгерлерді көрді. Олардың басшылары хорезмшах Мұхаммед болатын. Осыны білген Жошы әкесі Шыңғыс ханның онымен соғыспауды бұйырғанын жеткізді. Бұған жауап ретінде Мұхаммед тәкаппарлықпен былай деп үн қатты:«Алла маған дінсіздерді қайда кезіктірсең де, өлтір деп бұйырған!». Бірі- қарқылдап, екіншілері- ысқыра маза қылған даңғаза топты Жошы тастай сала, кері қарай шауып кетті. Бұл уақытта Сүбедей әскерді сапқа тұрғызып үлгерген. Сосын шайқас басталды. Хорезмдіктер моңғолдардан үш есе көп еді. Оңай жеңістен дәмеленген олар шайқасты бірінші бастады. Бірақ төбелерінен жебелер жаңбырша жауды. Адамадар ыңырсып, аттар оқыранды, жер бетінде шақырлаған, заңылдаған дауысы тұрып алды.
   Моңғолдар Мұхаммед әскерінің сол жақ қанатын қуып тығып, майдан шебінің орталығын бұзды. Хорезмдіктердің Мұхаммед ұлы қолбасшылық еткен оң жақ қанаты моңғолдардң сол жақ қанатын талқандап, өзінің орталығы мен сол жақ қанатына көмектесті. Қараңғылық түскенде шайқас тоқтады. Түнде моңғолдар жауды шатастыру үшін көптеген оттарды жағып, шегініп кетті. Алайда олар өздерін ит етінен жек көретін хорезмдіктердің астамшыл менмендігін басып тастаған еді.
   Бұл шайқас Мұхаммедке үлкен әсер қалдырды. Ол:«Мен мұндай тамаша әскерді өмірімде көрген емеспін»,- деді. Моңғолдарды көз ұшынан жоғалтып алған Мұхаммед Бұхараға қайтты.
   Бұдан кейінгі уақытта моңғол-хорезм қатынастары шиеленісіп, оның соңы соғысқа тіреледі. Бұл жағдайдың формалды себебі «Отырар апаты» болды.