Ышбара Хан

Ышбара Хан, Ышпара, – Батыс Түрік қағаны; қ. Ашина Хэлу.

Ышбара хан (Халлығ, Хэлу) – 651 – 69 жылы Батыс Түрік қағанатының оныншы және соңғы ханы, Ашина әулетінің өкілі, Істемі ханның ұрпағы. Шығу тегі мынадай: Істемі хан – Қара Шор Түрік – Янг Саух хан – Бага шад – Бөрі шад – Халлығ. Оның шын есімі белгісіз, тарихта Халлығ деген лақап атпен қалады. Халлығ Батыс Түрік қағанатының саяси тарихында 640-шы жылдардан бастап көріне бастайды. Нушиби тайпалары 641 жылы Ирбис Шегуй ханды билікке отырғызғанда, оған қарсылық білдіргендер дулулардың басшысы болған Үкі шадтың маңына топтасады. Солардың ішінде Халлығ есімі алғаш кездеседі. Үкі шадты Ирбис Шегуй хан қуып жіберген соң, Халлығ дулу тайпаларының жетекшісіне айналады, бірақ та 648 жылы Ирбис Шегуй ханның қысымына төтеп бере алмай, қашуға мәжбүр болады. 651 жылы Халлығ өзін Ышбара хан деп жариялап, Ирбис Шегуй ханның ордасын басып алады да, ханды өз қолымен өлтіреді. Билікке келісімен ол қағанаттағы ең ықпалды екі тайпа: Нушибилер мен дулулар көсемдерінің құқығын танып, оларға лауазымдар береді. Талас өзенінің оңтүстік жағалауындағы Мыңбұлақ деген жерде өзіне арнап бекіністі қала салдыртады. Ішкі саясаттағы ең ірі жеңіс, ол – Нушибилер мен дулулардың ымыраға келуі болды. Батыс Түрік қағанатындағы ішкі бірлік, оның көршісі Қытайға ұнамады. Император Ышбара Халлығты «басты жау» деп есептеп, 70 мыңдық әскерді 652 жылы қағанатқа жібереді. Бірақ императордың бұл әскери жорығы күткендегідей нәтиже бермейді. Дәл осы жылы Ышбара хан Мерв қаласының билеушісі (марзбаны) Махый Суридың қағанатқа қарсы жасаған жорығын Әмудың арғы бетінде тоқтатып, өзін өлтіреді. 655 жылы Ышбара хан Мәуереннахрдағы саяси мәселелерді қағанат пайдасына шешіп, әскерінің негізгі бөлігін Іле бойына әкеледі. Өйткені, Қытай әскері екінші жорыққа дайындалып жатқан болатын. 656 жылы қағанат жеріне басып кірген қытай әскеріне Ышбара хан қарсы аттанады. Алғашқы шайқаста Ышбара хан әскері ірі жеңіліске ұшырайды. Тек қана 200-дей бектер мен тархандар қолға түседі. Жау әскері Ышбара х-ды оңтүстік жағынан қоршауға алу үшін атты әскерін Талас өңіріне аттандырады. 657 ж. қытай әскерлері ханның негізгі ордасына жақындап келеді. Іле бойында Ышбара хан жеңіліске ұшырап, Шуға дейін шегінеді. Шу өзенінің бойындағы ұрыста Ышбара хан әскері толық жеңіледі, бірақ хан аз ғана әскерімен қоршаудан шығып, оңт-ке қарай шегінеді. Ташкент билеушісі оларды алдап қолға түсіреді де, қытайларға береді. Осылайша, Батыс Түрік қағанатының соңғы ханы қол-аяғы байланып, императорға жеткізіледі. Император оны өлтірмей, түрмеге қамайды. Ышбара хан түрмеде 659 ж. қамығу мен қапастан қайтыс болады. Соңғы ханынан айырылған Батыс Түрік қағанаты құлайды да,оның жерінде Қытайға тәуелді иеліктер құрылады. Ол иеліктерді Қытай билігін мойындаған Ашина әулетінің өкілдері басқарады.