Эмоция теориялары

Эмоция теориялары — эмоциялардың және эмоциялық процестердің табиғаты, құрылысы, функциялары және динамикасы туралы теориялар.

Адамдардың эмоциялық-экспрессивті мінез-құлқы

Эмоциялық құбылыстардың табиғатын түсіндіру ерте кезден бастап, әр уақытта да ойшылдар мен ғалымдарды қызықтырған еді. Ертеде философияда, мысалы, эмоциялық үрдістер мен құбылыстарды танымның ерекше түрі ретінде қарастырды. Ағзаның өмірінде эмоцияның мәні мен маңызын түсіндіретін алғашқы кең тараған теориялардың бірі – Чарлз Дарвин ұсынған теория болды. Әртүрлі тірі жәндіктердің анатомиялық физиологиялық ұйымының жалпылығымен сыртқа байқалатын олардың эмоциялық көңіл күйлерінің расында белгілі байланыстың бар екендігін ол көрсетіп берді.

Шындығында, бір-біріне ешқандай жақындамайтын әртүрлі тарихи кезеңдерде өмір сүрген мәдениеттер мен халықтарға қатысты адамдардың эмоциялық-экспрессивті мінез-құлқын талдап қарағанда, ең алдымен мимикасында, дауысында, бет пішінінде, қолының қозғалысында олардың эмоциялық-экспрессивтік жағдайларының бірыңғайлылығы көзге бірден байқалады.

Дарвиннің ұсынған эмоциялардың тұжырымдамасы оның көрсетілген ерекшеліктеріне байланысты «эмоциялық» деп аталды. Бұл тұжырымдама бойынша сыртқы эмоциялық экспрессия көп жағдайда туа біткен болып табылады және ағзаның өмірінде бейімделушілік, биологиялық қызметті орындайды. Адамдарда эмоцияның басты әлеуметтік-психологиялық қызметі эмоцияның арқасында біз бір-бірімізді сөйлеуді пайдаланбай түсінісуге, бір-біріміздің жағдайымыз туралы қарым-қатынас жасауға мүмкіншілігіміз бар.

Мысалдар

Бір уақытта Америка психологі У. Джеймс және дат ғалымы К. Ланге ұсынған эмоциялардың шығуын және оның органикалық үрдістермен байланысын түсіндірген теория психологияда кең өріс алды. Ғылым тарихында ол екі ғалымның атымен Джеймс-Ланге теориясы деп енген еді. Бұл теория бойынша эмоциялық жағдайдың пайда болуының алғашқы себептері ағзада іске асатын физиологиялық сипаттағы өзгерістер болып табылады. Сыртқы немесе ішкі стимулдардың әсерімен пайда болып, олар содан кейін кері жүйке байланыстарының жүйесі арқылы адам миында бейнеленеді және белгілі эмоциялық тондағы түйсіктерді туғызады. Алдымен, Джеймс–Ланге теориясы бойынша стимулдардың ықпалына жауап ретінде сәйкесті органикалық өзгерістер болуға тиісті және содан кейін олардың субъективті бейнеленген салдары ретінде эмоция пайда болады.

У. Джеймс пен К. Лангеден байқалған айырмашылық үлкен емес. У. Джеймс айтуынша, денедегі өзгерістерді қоздыратын факторлар стимулдарды қабылдаудан кейін жүріп отырады, ал эмоция біздің түйсіктеріміз ретінде өтіп кеткен органикалық өзгерістер болып табылады. К.Лангенің айтуынша, сенсорлық стимулдар қан тамырларының рецепторларында пайда болады, бұл тамырлар ең алдымен сыртқы әсерге жауап береді, ал эмоциялар онда болып жатқан өзгерістерді бейнелеу ретінде содан кейін пайда болады. Джемс-Лангенің эмоциялардың пайда болу теориясы қолдау табумен қатар әртүрлі қарсылықтарға кездесті. Джеймс-Лангенің атына елеулі сын-ескертпені У. Кеннон айтты. Ол алғашқылардың бірі болып, төмендегі жағдайларға ерекше көңіл аударды: оның айтуынша, эмоцияларда пайда болатын дене реакциялары бір- біріне өте ұқсас, адамдарда кездесетін эмоциялардың сапалық жан-жақтылығын қанағаттанарлықпен түсіндіру үшін жеткіліксіз болып табылады. Одан басқа, ішкі органикалық құрылымдар, оның ішінде қан тамырлары олардың өзгерістерімен К. Ланге эмоциялық көңіл күйлердің пайда болуын байланыстырады.

Қалыптасуы

У. Кеннонның Джеймс-Ланге теориясына қарсы бағытталған негізгі сын-ескертпесі төмендегідей: адамдарда арнаулы құралдармен жасанды жасалынатын органикалық өзгерістер. Джеймс-Ланге эмоциялық реакциялардың пайда болуына ерекше мән берді, ал У. Кеннонның айтуынша, іс шын мәніңде әр уақытта да эмоциялық көңіл-күйлермен бірге қабаттасып келмейді. Осының нәтижесінде У. Кеннон эмоцияның пайда болуының баламалы теориясын ұсынды.

Когнивтік – физиологиялық ес

Эмоциялық үрдістерге ес және адамның машықтануы (мотивация) ерекше үлес қосқандығын атап көрсетті. С. Шехтердің ұсынған эмоциялардың тұжырымдамасы когнивтік – физиологиялық деп аталады.