Эндрю Карнеги

Э́ндрю Ка́рнеги (ағылш. Andrew Carnegie, [ˈændru 'kɑɹnəgi]; 25 қараша 1835 – 11 тамыз 1919) – амеркалық кәсіпкер, ірі болат өндіруші, мультимиллионер және филантроп. Карнеги Данфермлин, Шотландияда дүниеге келген. Кейін Америка Құрама Штаттарына ата-анасымен қоныс аударған.Оның АҚШ-тағы алғашқы жұмысы болып тоқыма фабрикасындағы «белдік қараушысы». Уақыт өте осы фабриканың проект тіркеушісі болып тағайындалды. Келесіде «хат таратушы», ал содан кейін көбірек төленетін телеграф компаниясының жұмысына ілікті. Питтсбургте өзінің Carnegie Steel Company компаниясын ашып, Federal Steel Company және басқа ұсақ компанияларымен бірігу арқасында U.S. Steel компаниясын құрды. Көпшілікке қайырымдылық істерімен де танымал. Мәдениет саласында Нью-Йорктегі «Карнеги-холл» (1891 ж. ашылды) құрылысын қаржыландырды. Білім беру саласында Нью-Йоркте «Карнеги Корпорациясы», «Халықаралық Бейбітшілік» Карнеги Қоры, Вашингтонда «Карнеги Институты», «Карнеги-Меллон Университеті» және Питтсбургтегі «Карнеги Мұражайының» негізін қалады.

Эндрю Карнеги
Эндрю Карнеги. Портрет. 1913 жыл
Дүниеге келгені:	1835 ж. қарашаның 25 (1835—11—25) Данфермлин, Шотландия,  Ұлыбритания
Қайтыс болғаны:	1919 ж. тамыздың 11 (83 жаста) Ленокс, Массачусетс,  АҚШ
Ұлты:	Америкалық

Ерте жылдары

Эндрю Карнеги Шотландияның Данфермлин жерінде, тоқымашылар отбасында дүниеге келген. Өмір сүрген үйін екінші отбасымен бөліскен, сол себепті жалғыз бөлмелері бірден қонақ, ас және жатын бөлме міндетін атқарды. Карнеги атасының құрметіне аталған. 1836 жылы отбасы Эдгар-стриттегі (Reid’s паркіне қарама-қарсы) үлкен үйге көшті. Жақсы өмірге деген үмітпен 1848 жылы Уильям Карнеги АҚШ-тың Пенсильвания штаты, Аллегейни жеріне отбасымен бірге көшіп-қонады. Қоныс аудару үшін отбасыға қарызға батуға тура келді. 13 жасында Эндрю тоқыма фабрикасына «белдік қараушысы» болып орналасты. Ол аптасына 6 күн, күніне 12 сағат жұмыс істеген. Бір апталық ақысы небары 2 долларды құраған. Жасы үлкен Карнеги мақта-қағаз фабрикасында, сонымен қатар, ақша жетіспеушіліктен, төсек-орын тыстарын сатумен де айналысқан. Эндрюдің анасы, Марграет Моррисон Карнеги, аяқ-киім жөндеумен ақша тапқан. 1850 жылы Карнеги Питтсбургтағы телеграф офисінде «хат таратушы» жұмысына орналасып, аптасына 2,5 доллар табады. Оның жұмысы көптеген мүмкіншіліктерге жол ашады, олардың қатарына жергілікті театрға тегін билеттер кіреді. Жұмысына деген ынтасының арқасында басшылықтың назарын өзіне аударады да жақын арада оператор лауазымына тағайындалады. 1853 жылдан бастап оператор ретінде жұмыс атқарып аптасына 4 доллар жалақысын алады. 18 жасында қызмет сатысымен тез жылжып жатқан Карнеги көп кешікпей Питтсбургтегі телеграф бөлімінің басшысы болады. Оның темір жол бизнесіне деген қызығушылығы болашақтағы табысының маңызды рөлін атқарады. Темір жол Америкадағы ірі бизнестің алғашқысы, ал Пенсильвания темір жол компаниясы ең ірі компаниялардың бірі болды. Теміржол бизнесінің қыр-сырын Томас А. Скоттан біледі. Карнегидің алғашқы инвестициялары да Скоттың көмегімен жайғастырылады. Инвестициялардың көпшілігі Скотт және Пенсильвания компаниясының президенті Дж. Эдгар Томсон айналысқан жемқорлық желісінің бөлігі болды. 1855 жылы Карнеги Adams Express компаниясына 500 доллар салады. Бірнеше жылдан соң Вудрафф компаниясының акцияларын қолға алады. Осылайша, бірте-бірте Карнеги болашақ жетістіктерге апаратын капиталын жинақтаған.

1860 – 1865: Азамат соғысы

Азамат соғысына дейін Карнеги Вудрафф компаниясымен бірігіп үлгерді де, Джордж Пульманның «жайлы вагонды» ойлап шығаруы Карнеги мен Вудраффтың табыстарына зор ықпал тигізді. Жас Карнеги Пенсильванияда жұмысын жалғастыра берді. 1861 жылдың көктемінде Карнегі Скоттың, сол кезде әскери министрдің көмекшісі, арқасында әскери тасымалдарға жауапты, Шығыстағы әскери темір жолдың және телеграф желіліері Құрамасының басшысы болып тағайындалады. Карнеги Вашингтонда темір жол желіліерін ашуда көмек көрсетті. Булл-Ранда жеңіліс тапқан әскер тасымалымен өзі айналысты. Солтүстіктің жеңіске жетуінде Карнеги айтарлықтай рөл атқарды. Соғыстан кейін Карнеги темір жол бизнесін қалдырып, өзін металлургия өндірісіне арнайды. Карнеги бірнеше темір типтерін жасап шығаруда жұмыс жасайды, ақыр аяғында Питтсбургте The Keystone Bridge Works және Union Ironworks ұйымдастырады. Пенсильвания темір жол компаниясынан кетсе де, оның басшылары Томас А. Скотт пен Дж. Эдгар Томсонмен тығыз қарым-қатынаста болады. Кейін өзінің алғашқы болат зауытын салады.

1880 – 1900: Ғалым және белсенді

Карнеги бизнестегі мансабын жалғастыра отырды да, оның кейбір әдебиеттік пиғылдары орын алды. Ол ағылшын ақын Мэтью Арнольдпен және ағылшан философы Герберт Спенсермен достасты, сондай-ақ АҚШ-тың көпшілік президенттері, мемлекет қайраткерлері және танымал жазушылармен таныс болып хат жазысқан. Туған қаласы Данфермлинде 1879 жылы Карнеги аумақты бассейн салғыздырады. Келесі жылы Карнеги осы қалаға тегін кітапхана салғыздыру мақсатында 40 000 доллар мөлшерінде қаражат бөледі. 1884 жылы медициналық колледжке (бүгін Нью-Йорк университетінің бір бөлігі Medical Center) 50 000 долларды қайырымдылықпен сыйға тартады. 1881 жылы Карнеги отбасымен бірге Ұлыбританияға сапар жасайды. Ұлыбританияда анасы болашақ Шотландия кітапханасының негізін қалайды. 1886 жылы Эндрю Карнегидің інісі 43 жасар Томас өмірден өтеді. Алайда, бұл Карнегидің бизнесіне кері әсерін тигізбейді. Эндрю Карнги өзін жазушы ретінде де байқап көреді. 1889 жылы North American Review журналының маусым айының нөмерінде халық арасында пікірталасқа салынған «Wealth» атты мақаласын жариялайды. Карнегидің пікірінше бай өндірісшінің өмірі екі кезеңнен тұруы қажет. Біріншісі – ақша тауып жинақтау. Екіншісі – жинақтаған байлықты игі істерге бөліп жұмсау. Қайырымдылық, оның ойынша, лайықты өмірдің кілті. 1898 жылы Карнегилер Филиппин елінің тәуелсіздігі үшін күрес ұйымдастыруға тырысты. Америка Құрама Штаттары 20 млн АҚШ долларына Испаниядан Филиппиніді сатып алды. Америка Құрама Штаттарының тарапынан империалистік қадам болып көрінетін әрекетке төтеп беру үшін Карнеги өз тарапынан Филиппин еліне 20 млн АҚШ долларын ұсынды. Осы қаражатқа Филиппин елі АҚШ-тан тәуелсіздігін сатып алар еді. Алайда бұл ұсыныстан ештеңе шықпай, филиппин-америкалық соғыс орын алды.

Кәсіпкер

1885 – 1900: Болат Империясы

Карнеги өзінің байлығын АҚШ-тағы ірі металлургия операцияларын бақылап, болат өндірісінде тапты. Екі ұлы инновацияларының біріншісі - темір жол транспорты үшін арзан және тиімді болат рельстерін жаппай өндіру. Екіншісі – шикізат тапсырыстарын жеткізудегі сатылай ықпалдастықты ұйымдастыру. 1880 жж. Соңына қарай Карнеги Стил Компани компаниясы шойын мен болат өндіруден алдыңғы қатарында болды, оның тәуліктік металл өндіру күш-қуаты шамамен 2000 тоннаға жетті. 1888 жылы Карнеги өзінің бәсекелесі Гомстед металлургия комбинатын сатып алды. 1889 жылға қарай болат өндіруден АҚШ Ұлыбританиядан озып кетті және болаттың басым бөлігі Карнегиге тиесілі болды. Карнегидің болат Империясының құрамына Дж. Эдгар Томсонның металлургия зауыты, Питтсбург металлургия зауыты, Lucy Furnances, Union Iron Mills, Union Mill (Wilson, Walker & County), Keystone Bridge Works, Hartman Steel Works, Frick Coke Company компаниялары енді.

1901: U.S. Steel

Чарльз Шваб ( Эндрю Карнегидің көмекшісі) басшысынан жасырын түрде Дж. Морганға Карнегидің болат өндіру корпорациясын сатып алуды ұйымдастырды. Мәміле іске асқан соң жаңа «Юнайтед Стейтс Стил» корпорациясы дүниеге келді де, Карнеги зейнетке шықты. 1901 наурыздың 2 жұлдызында Чарльз Шваб, Эндрю Карнеги, Джон Пирпонт Морган және басқалары қатысқан келіссөздер өтіп, мәмілеге келі нәтижесінде «Юнайтед Стейтс Стил Корпорейшн (United States Steel Corporation)» пайда болды. Карнеги өзінің бизнесі үшін 400 млн долларды талап етті.