Эпистаз

Эпистаз деп – бір геннің әсерінен екінші бір геннің тежеуін, яғни көрінуіне мүмкіндік бермейтін аллельді емес гендерді айтады.

Белгінің көрінуін тежейтін гендер – эпистаздық гендер деп, ал, әсері басылыңқы болаын гендер – гипостаздық гендер деп аталады. Эпистаз құбылысы > белгісімен белгіленеді. Эпистаздық гендер доминатты да рецессивті жағдайда әсерін көрсете алады. Мысалы, А гені В генінің әсерін тежесе, доминантты эпистаз, ал сс гені D генінің көрінуіне мүмкіндік бермесе, рецессивті эпистаз бола алады. Демек, доминантты эпистаз деп доминатты геннің тежелуін тежеуін айтады. Ал рецессивті эпистаз деп, бір геннің доминантты және рецессивті аллельдерінің әсерін аллельді емес басқа рецессивті генніңтежеуін айтады. Доминантты эпистазға 12:3:1 және 13:3, ал , рецессивті эпистазға 9:3:4 қатынастарын мысалға келтіруге болады.Кейбір тауық қауырсындарының түсінің тұқым қуалауы доминантты эпистазға мысал бола алады. Мысалы, леггорн және плимутрок тұқымды тауықтардың қауырсындарының ақ түсі доминантты (ССІІ) және рецессивті (ссii) гендерімен анықталады. Мұнда С гені қауырсынның боялуына , ал , с аллелі қауырсынның боялмауын бақылайды. І гені С генінің әсерінен тежегенімен, керісінше, і гені ол әсерді тежей алмайды.Тежегіш гендерді І немесе Su әріптерімен (inhibitor – ингибитор немесе suppressor – тежеуші сөздерінің бас әріптерінен алынған) белгілейді. Қауырсындары ақ түсті леггорн және плимутрок тұқымды тауықтарды өзара будандастырғанда F 1 ұрпақтарындағы барлық балапандардың қауырсындары ақ түсті болған. Ал.F 1 алынған ақ түсті тауықтарды өзара будандастырғанда , F 2 -де алынған балапандардың арасында қауырсындары боялған түрлері кездескен. F 2 ұрпақта тауық қауырсыны түсінің ажырауы дигибридті будандастырудағы ажырау үлгісіне ұқсас жүргенімен, фенотип бойынша ажырау 13:3 қатынасына өзгерген. Яғни, F 2 -де алынған балапандардың ақ түсті болуы генотиптегі С генін тежеуші эпистаздық І генінің болуымен түсіндіріледі. Ал, қауырсындары боялған балапандардың генотипінде С генінің әсерін тежейтін доминантты І гені болмаған. Сондықтан, фенотип бойынша F 2 -де ажырау 13 ақ : 3 боялған болады. Доминантты эпистазға F 2 -де фенотип бойынша 12:3:1 ажырау типі жатады. Мысалы, жылқыларда қара түс доминантты В генімен , ал осы геннің рецессивті b аллелі жирен түсті анықтайды. Екінші геннің доминанты С гені

эпистаздық қасиет көрсететіндіктен, генотипте В немесе b гендерінің бар болуына қарамастан жылқының түсі сұр болады. Мысалы, генотиптері ССВВ болатын сұр жылқыларды генотиптері ссbb жирен жылқыларымен будандастырғанда бірінші ұрпақтардың барлығы сұр түсті болған. Өйткені, С гені В және b гедеріне эпистаздық қасиет көрсетеді. Қара немесе жирен түс генотипте рецессивті с аллелі болғанда ғана көрінеді. F 1 -де алынғн гетерозиготалы СсBb – сұр жылқыларды өзара будандастырса, онда F 2 -де: 12 сұр( С-В -; С-bb) : 3 қара ( ccB-) : 1 жирен ( ccbb) болып ажырайды. Яғни ,мұнда С-В- және С-bb генотиптері қосылып сұр түсті, ссВ – қара және ссbb жирен түсті береді. Рецессивті эпистазға комплементарлы гендердің әрекеттесуіндегі 9:3:4 қатынасын мысалға келтіруге болады.