Эсхилдың «Жалбарынушылар» трагедиясы
Эсхилдың «Жалбарынушылар» трагедиясы
Эсхилдың «Жалбарынушылар» трагедиясы формасы жағынан архаикалық болып келеді. Мәтіннің жартысынан көбін хор партиялары алады. Трагедияда Эсхил озбырлық, зорлық-зомбылыққа қарсы тұрады. Афиндық бостандықты шығыс деспотизміне қарсы қоя отырып, халқының келісімінсіз ешқандай шешім қабылдамайтын идеалды ел билеушісін көрсетеді. [1]
Қысқаша сюжетіне тоқталатын болсақ, Зевс пен Ионың ұлы Эпафтың Бел деген ұлынан Египт және Данай есімді балалары болады. Данай Ливияда патшалық құрса, Египт Ніл бойын жайлаған елге билік жүргізеді. Египттың бірінен бірі асқан сымбатты, күшті елу ұлы, ал Данайдың айдай сұлу елу қызы болды. Египт ұлдары Данай қыздарына ғашық болып, оларға үйленгісі келеді. Бірақ Данай патша өз бауырының балаларына қыздарын қосқысы келмеді, оның үстіне қыздары да бұл ұсынысты қабылдамайды. Бұған ерегіскен Египт ұлдары Данайға қарсы соғыс ашады. Олардан жеңіліп қалған Данай патша бас сауғалап, құдайлардан көмек сұрап, 50 ескекті кеме жасап, теңізбен қашады. Алғаш Родос аралына келіп тоқтап, онда ғибадатхана салып, құдайларға құрбандық бергенімен, мұнда көп қала алмай, Грекия жағалауларына қарай жүзіп кетеді. Сөйтіп, әжелері Ионың жұрты шұрайлы Арголидаға келіп тұрақтайды. Данай да, қыздары да осында пана табуға үміттенеді. Оларға Арголида патшасы Пеласг та Египт патшаның қаһарынан құтқарып қалуға уәде береді. Бірақ Пеласг та, оның халқы да Данай қыздарын қорғау жолында көп зардап шегіп, көп адамынан айрылып, Пеласгтың өзі Қиыр Шығысқа қашып құтылды.
Барлық амалы таусылған Данай Египт ұлдарына қыздарын беруге шешім қабылдайды. Бірақ Данай қыздарының нендей шешімге келгенін, бұл неке арқылы Египт ұлдары өздерінің ажал құшатындығын білмейді. Шат-шадыман той жасап, той жырларын шырқап, үйлену тойын жасайды. Той бітіп, түн қараңғылығы орнап, ел ұйқыға жатқанда, Данай қыздары әкелері берген қанжарларын күйеулерінің кеудесіне сұғып, аяусыздықпен өлтіреді. [2]
Данай патшаның тек кіші қызы мейірбан Гипермнестра ғана өз күйеуі – сұлу Линкейді өлтіруге қимай, оны оятып, сарайдан шығарып жібереді. Гипермнестраның өз әмірін орындамағандығына әкесі қатты ызаланып, оны ауыр шынжырмен бұғаулап, терең зынданға тастайды.
Бүкіл Арголида ақсақалдары бас қосқан кеңесте Гипермнестраға өлім жазасы кесілгенімен, махаббат құдайы сұлу Афродита келіп, Гипермнестраны құтқарып қалады. Зевс құдай Данайдың басқа қыздарына өлім жазасын кескен жоқ. Бірақ Данай қыздарының тағдыры бірдей болған жоқ.
Өз некесіне адалдығын сақтап, қолын қанға боямаған Гипермнестраға құдайлар Линкейге қосылуға рұқсат беріп, бұл некеге өздерінің батасын беріп, олардан қаһарман ұрпақтар тарады. Ал басқа 49 қызы тірі қалғанымен, құдайлар жіберген жазадан құтыла алмады. Күйеулерін өлтіріп қанішер болғандығы үшін олар Аидтың қара түнек патшалығындағы түбі жоқ құмыраны суға толтыруға тиіс болды. Әрине, бұл ешуақытта бітпейтін мәңгілік азап екендігі түсінікті. Яғни, Данай қыздарына да «Сизиф еңбегі» секілді ауыр жаза берілді. Жер асты өзенінен күні-түні су тасып құйғанымен, қыздар әлі күнге түпсіз ыдысты толтыра алмай, берекесіз еңбек етуде.
Бұл трагедияда көтерілген мәселе – қан тазалығы мәселесі. Бұл біздің қазақ халқында да бар дүние. «Жеті атаға» дейін қосылмайтын, қыз алысып, қыз беріспейтін қазақ үшін бұл трагедияның тартысы да, мәні де өте түсінікті. Данай патша қанша қарсылық көрсетіп, өз бетінше әрекет жасап көргенімен, құдайларға қарсы келе алмады. Әрі кіші қызы да махаббат деген ұлы сезімнің шырмауына түсті. Сондықтан да Данай патша жеңілді. Жалпы, автор бұл драмасында неке құру мәселесіндегі еркіндікті, жастарға таңдау беру құқығы мәселесін көтерген деуге болады.
Трагедия қысқа эпизодтардан тұрады, сахнада екі персонаж әңгімелесіп отырады. Пьесада негізгі рөлді хор алады. Сюжетінің көнелігіне қарап, алғашында зерттеушілер бұл Эсхилдың ең алғашқы трагедиясы деп есептеген. Бірақ, 1952 жылы Египет құмдарынан табылған папирус фрагменті бұл трагедияның жазылған уақыты шамамен б.з.б. 463 жылдар екендігін көрсетті. [3]