Қадим оқуы

Қадим оқуы (aрaб. — ескі, көне) діни білім беру.

Қазан төңкерісіне дейінгі оқу орындарының ескі, жаңа деп белінуі 19 ғасырдың екінші жартысында басталған реформашылдар қозғалысынан басталды. Оның бастаушысы Қырым татарларының перзенті Ысмағұлбек Гаспрауи болды. Ол ескі оқуға елеулі жаңалықтар ендіру уақыт талабы екенін түсінді. Жәдиттік реформаның ең бірінші қадамы араб әліпбиіне түркі ерекшеліктеріне сай өзгешіліктер кіргізуі еді. Қадим оқуында араб әліпбиі мен тілі басты орын алады. Негізгі бағдарламасы діни ережелер, яғни иманшарт, әптиек, мүхтасарды оқыту болады. Хадистер, "Қисас-ул-Әнбия", "Диуани Хикмет" т. б. діни кітаптар пайдаланылды. Қадим оқуының түпкі мақсаты Құранды толық меңгерту, діни молдалар, ғұламалар дайындау болып келді.

Қадим оқуы орындары бастауыш және орта (кейбірі жоғары) білім беретін мектеп, медресеге бөлінді. Араб елдерінде Каһирадағы Әл-Азһар (қазірде университет), Иранда Мадоришаһ (Асфаһан), жақын аймақтағы Ұлықбек, Тіллә Қари (Самарқан), Семейде Ахмет Риза, Троицкіде Зейнолла Ишан медреселері кеңінен мәлім болған діни мамандар дайындауда елеулі қызмет етті. Көне замандарда бұл оқу орындарында тек дін ғана емес сондай-ақ жартылыс тану ғылымдары оның ішінде география, математика, астрономия тәрізді пәндер де оқытылған. Мұндай оқу орындарын бітіріп дүниеге аты мәлім болған Әл-Фараби, Әл-Хорезми, Әл-Бируни, Махмуд Қашқари, Әбу Әли ибн-Сина сияқты данышпан ғалымдар әрқайсысы ғылымның әр алуан сапаларын биік деңгейге көтерді. Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Иасауи, Ахмет Жүгінеки, Сүлеймен Бақырғани, Әлішер Науаи және басқа ақындар түркі тілін әлемге танытты. Көптеген тарихшылар түркі халықтарына ортақ құнды тарихи еңбектер жазды. Қадим оқуы мұсылмандық Шығыс әдебиетінің қазақ арасына таралуына үлкен әсер етті. Орта ғасырдан XX ғасырға дейін әр алуан саладан жазылған түркі халықтарына мол мұра осы қадим әліпбиімен хатқа түсті.