Қажеттілік пен кездейсоқтық

Қажеттілік пен кездейсоқтық – диалектикалық материализмнің негізгі категорияларының бірі жұбы.
Қажеттілік – құбылыстардың ішкі мәнінен туатын байланыс. Ол – заң, заңдылық, тәртіп ұғымдарымен біртектес. Қажеттілікке тұрақтылық тән, қажетті құбылыс белгілі бір жағдайда болмай қоймайды. Кездейсоқтық – заттар мен құбылыстардың тікелей мәнінен тумайтын сыртқы байланысын белгілейтін ұғым. Кездейсоқ нәрсенің болуы да, болмауы да мүмкін. Оған белгісіздік, құбылмалық тұрақсыздық тән. Философия тарихында қажеттілік пен кездейсоқтық мәселесін алғаш қойғандар – Ежелгі грек атомистері Левкипп пен Демокрит. Олар қажеттілік пен кездейсоқтықты өзара қатынаста қарасытрады. Демокрит ілімі бойынша бос кеңістікке қозғалатын атомдар болмыстың ішкі мәнін құрайды.

Қажеттілік – ақиқатты атомдар дүниесіне тән қасиет, кездейсоқтық – аумалы-төкпелі, өткінші болмыстың сырт көрінісі. Демокрит физикасында қажеттілік себептілікке барабар қарастырылып, метафизика механистік нышанаға ие болады; кездейсоқтық себепсіздіктің баламасы ретінде жоққа шығарылады. Атомистік ілімді әрі дамытқан грек ойшысы Эпикур, керісінше, фатализмге қарсы шығып, бәрі де кездейсоқ, ешқандай қажеттілік жоқ дейді. Аристотель қажеттілік пен кездейсоқтық объективті деп санап, оны себептілік, мүмкіндік, шындық, мән категорияларымен байланыста деп, олардың арақатынасын аша түсуге ұмтылған. Дегенмен Аристотель қажеттілік пен кездейсоқтықты бір-бірінен бөліп, оларды мақсат ұғымына тәуелді деп санаған. 17-18 ғасырдың ғылымының, әсіресе механиканың күрт дамуына байланысты философия да, жартылас тануда да метафизикалық механикалық детерминизм үстем болды. Бұл концепция бойынша дүниедегі барлық қозғалыс (мысалы, заттардың ұсақ бөлшектерінің де, планеталардың да қозғалысы), барлық құбылыстар қажетті, бәрі де механикалық заңдарға сай белгілі бір себептердің әсерімен болып жатады; кездейсоқтық – құбылыс себебін білгендіктен туған субъективтік ұғым. Ғылым мен практиканың даму дәрежесіне сәйкес осы көзқарасты Ф.Бэкон, Галилей, Декарт, Ньютон, Спиноза, Гольбах және т.б. сол заманның атақты философтары мен ғалымдары жақтады. Француз ғалымы Лаплас механикалық детерминизмнің ең толық, ең айқын анықтамасын береді (Лаплас, Опыт философии теории вероятностей, М., 1908). Сонымен қатар бұл кезде қажеттілік пен кездейсоқтықты түсінуде тағы да бір метафизика көзқарас орын алған. Бұл көзқарас бойынша қажеттілік пен кездейсоқтық табиғатта бір-бірімен қатар, бірақ еш байланыссыз, кездесе береді, тек оларды бір-бірімен шатастырып алмау керек. Бұл метафизикалық көзқарасты кезінде К.Макрс пен Ф.Энгельс сынға алған (Маркс К. И Энгельс Ф., Соч., т.20, с.532-35).

18 ғасырдың 2-жартысында саяси-әлеуметтік өзгерістер мен ғылымның «жүйеге келтіру» (Ф.Энгельс) сатысына өтуіне байланысты философия мен жаратылыс тануға диалектика ене бастайды. Мұнда алдымен И.Канттың философия ілімін атай кеткен жөн. Кант қажеттілік пен кездейсоқтық категориялары жөнінде де бірқатар диалектикалық ойлар атқан (қажеттіліктің мүмкіндік пен шындыққа қатынасы, қажеттілік пен кездейсоқтықтың қарама-қарсылығы және т.б.).

Қажеттілік пен кездейсоқтық ұғымдарының диалектикасын алғаш жүйелі түрде кеңінен көрсеткен – Гегель. Ол қажеттілік пен кездейсоқтықты мән мен құбылыс, мүмкіндік пен шындық, себептілік сияқты категориялармен байланыста қарастырады. Қажеттілік пен кездейсоқтықтың даму сатыларын, олардың бір-біріне өтуін, тығыз байланысын ашады. Алайда Гегель категорияларды абсолюттік идеяның даму кездері деп, объективтік идеализм тұрғысынан түсінген. Диалектика материализмнің негізіг қалаушылар К.Маркс «Капиталында», Ф.Энгельс «Анти-Дюринг», «Табиғат диалектикасы» және т.б. еңбектерінде қажеттілік пен кездейсоқтықтың объективтік мазмұнын, олардың қоғам тану мен табиғат танудағы методологиялық рөлін айқындап берді. В.И.Ленин «Философиялық дәптерлерінде», «Материализм және эмпириокритицизмде» бұл категориялардың себептілік, заңдылық ұғымдарымен арақатынасын, логикалық және танымдық функцияларын талдап, диалектика жүйесіндегі орнын анықтады. Диалектика материализм тұрғысынан қажеттілік пен кездейсоқтық – объективтік шындықтың анықтамалары. Қажеттілік пен кездейсоқтық – заттар мен құбылыстардың өзара байланысының бір-бірінсіз өмір сүре алмайтын екі полюсі. Қажеттілік, әрине, кездейсоқтық емес, керісінше, кездейсоқтық қажеттілік емес, бірақ шынайы таза қажеттілік те, кездейсоқтық та жоқ. Қажеттілік белгілі бір жағдайда идеалды түрде іске аспайды, әр түрлі ауытқулар, сырттай қосымша жайлар әсерін тигізеді. Сондықтан қажеттілік таза күйнде емес, кездейсоқтықпен тұтасып, бірігіп іске асады. Қажеттілік тек кездейсоқтық арқылы өмір сүреді, солар арқылы көрінеді. Кездейсоқтық бар жерде заңдылық, қажеттілікте бар, соны аша білу керек. Кездейсоқтық түпкілігінде қажеттілікке бағынады, қажеттілікке апарып соғады. Ф.Энгельс айтқандай, кездейсоқтық қажеттіліктің көріну формасы және оның толықтырмасы (Маркс К., Энгельс Ф., Избр. Письма, М., 1947, с.470). Қажеттілік пен кездейсоқтықты бір-бірінен айырып қарауға болмайды. Олар – бір-біріне тәуелді, салыстармалы анықтамалар. Қажеттілік десек, оның кездейсоқтық арқылы көрінетінін, кездейсоқтықтан құралатын, сондықтан қажеттілік сол мезетте сл қатынаста әрі кездейсоқтық екенін, кездейсқтық болса, оның ар жағында қажеттілік барын, қажеттіліктің көріну формасы болатынын, сондықтан кездейсоқтық әрі қажетті екенін естен шығармау керек. Қажеттілік пен кездейсоқтық сонымен бірге әр түрлі қатынастарда орын алмастырып, бір-біріне айналып, даму процесінде диалектикалық сипатын нақтылы байқатады.

Диалектикалық материализмнің Қажеттілік пен кездейсоқтық туралы ілімі объективтік дүниенің заңдылықтарын танып-білуге сілтейді. Ф.Энгельс айтқандай қажетті байланыс жоқ болса, ғылым до болмас еді (Маркс К. И Энгельс Ф., Соч., т.20, с.533). Бұдан ғылым кездейсоқтықты ескермейді, кездейсоқтықтың танымдық маңызы жоқ деген ұғым тумаса керек. Ғылымға, танымға қажеттілік қандай маңызды, мәнді болса, оның нақтылы көрінісі болатын кездейсоқтық та сондай маңызды, сондай мәнді. Қажеттілік пен кездейсоқтық та диалектиканың басқа категорияларымен субординациялық байланыста болады. Диалектикалық материализмнің детерменизм принципі бойынша статистикалық заңда Қажеттілік пен кездейсоқтықтың бірлігі айқын көрінеді: кездейсоқтық тобын бөліп-жарып қажеттілік, заңдылық, белгілі бір тәртіптілік байқалады. Қазіргі буржуазия философияда қажеттілік пен кездейсоқтық объективтік мәні жоққа шығарылады, оларды метафизика түсіну басым. Мысалы, неопозитивизм объективтік қажеттілік жоқ, қажеттіліктің тек логикалық мәні бар дейді, тек кездейсоқтық мойындалады. Бұл – неопозитивизмнің жалпылықты жоққа шығарып, жекелікті абсолютендіру теориялық рөлін кемітіп, эмпиризмді уағыдауының салдары.