Қазақи төбеттер

Төбет тарихы

Төбет - әлемнің барлық аңыздарында бағзы замандардан Адамзат серігі ретінде танылып, тарих таразысын бірге тербеген тіршілік иелері - таңғажайып жануарлар туралы мәліметтер көп сақталған. Біз әрқашан қиял қанатына мініп, арман әлемін іздегенде қасымыздан табылып, көмек көрсететін ғажайып тіршілік иелерін: самұрық, айдаһар, жылан мен барыс, Жерді үстіне қондырған алып тасбақа мен мемлекеттерді сақтап қалған бөрілерді еске аламыз… Біз оларды тарих сырларын жинаған фреска өрнектерінен, жаңа табылған тарихи қазбалар арасындағы шиыршықтардан іздейміз, лохнес құбылысын анықтауға арнайы экспедициялар ұйымдастырамыз, өзімізге қажетті сұлбаларды көру мақсатында кейде пирамида жұмбақтарына үңілсек, кейде тіптен жұлдызды ғарыш кеңістігіне көз тігеміз… ХХI ғасырдың Қазақстанда өткізіліп жатқан көрмелерінің бірінде Марко Поло еңбектерін зерттеп жүрген француз ғалым-этнографы қарапайым қарғы бау тағылған алып та маңғаз итті ұстап тұрған ақсақалдың алдына барып қаққан қазықтай қатады да қалады. Итті бастан-аяқ қараған күйі жануардың алдына жүгіне отыра кете, өзіне таңдана қараған жүздеген адамның көзінше аузынан жалын шашқан айдаһарды көрген адамға тән сезіммен сөйлей бастады. -Бұл… бұл – нағыз Төбет емес пе? – ғалымның даусы дірілдей шықты, - Нақ өзі ме? Көшпенділер өркениетінің сақшысы болған айтулы ит пе?! Бұл сөздер маңындағыларға өткен дәуірден ескен желдің лебіндей әсер етті. Жастар асқан қызығушылықпен ірі денелі итті қоршап алып, қарай бастады. Иттің иесі француздың шаттанған себебін аса түсіне қоймаған күйі, өзі де иті де байсалды да байыпты күйде қала берді. Ақсақалдың көрмеге келу мақсаты да айқын. Ол сұрыптау тәжірибесі бойынша алынып, базар бағамын төмендеткен төбет иттерден нағыз Төбеттің ерекшелігі мен артықшылығын танытпақшы. Мүмкін, қарт өзінің адамдар назарына аңыздағы кентаврларға барабар тіршілік иесін ұсынып тұрғанынан бейхабар болар, бірақ ол өз Төбетінің қасқыр алар қасиеттілігі мен ықылым замандардан белгілі санаулы табиғат таңғажайыптарының бірі екеніне кәміл сенімді.

Төбет иттердің шығу тегі жайындағы мәлімет көздері б.э.б. 1121 жылдардан басталады. Қазақы төбет ит қаңқалары Шығыс Еуропадан Қиыр Шығысқа дейінгі мұздақ дәуірі алдындағы климаттық зоналы өлкелерден табылған.

Көшпенділер өмірі дәстүрлі түрде жылқы малымен тығыз байланысты. Марко Поло ХІІІ ғасырдағы қазақтар туралы жазбаларында ойға сыймайтын алып денелі, ерекше күшті иттер жайында былай деп жазып кеткен: «Тайыншадай биік денелі иттер - тағы аңдарды аулауда, күзетте және ауыр жұмыстарда тамаша серік». Шағатай ұлысынан саяхатшы қасқыр алатын бұл иттерді хан сарайынан кезіктірген. Оларды өсірумен ханның екі бауыры айналысқан. Ит саны 10 мың бас көлемінде болған. Қасқыр алар иттердің хан сарайында осынша мән беріліп, арнайы өсірілуі еріккеннің ермегі емес, жыртқыштармен жағаластырған көшпенді өмір талабы еді.

Бүгінгі күнде Қазақстанда таза қанды Төбеттер аз қалды. Егер де Алматы облысындағы тасқа қашалған ит суреттеріне негізделген деректерге сүйенсек, онда бұл иттердің осы өлкеде өмір сүріп жатқан кезеңін 4 мың жылдан астам деп қарап, қазіргі Төбеттің – бүкіл қазақ халқы бастан кешкен дәуірлердің куәгері болған асыл тұқымның шынайы ұрпағы екенін батыл айтуға болады. Олай болса, француздың «желдей жүйткіген жүйріктер дәуіріндегі көшпенділер өркениетін сақтап қалған ит туралы» тағданысына төмендегідей дәлел айтуға болады: Төбет – көшпенді өмір тарихының құнды жәдігері, отырықшы мәдениет тұсында жоғалып кету қаупі төнген алып кейіпкер, яғни, өзін сомдаған уақытқа қалтқысыз қызмет еткен шынайы перзент. Енді бұл иттердің көшпенділер өмірінен салынған бір де бір суреттен бой көрсетпеуі жөнінде сұрақ туары сөзсіз. «Бөрінің тәңірісі болса, иттің иесі бар» деп бағалаған халық, Төбет – жеті қазынаның бірі, дала көшпенділерінің құндылығы ретінде тіл-көзден сақтауға тырысқан. Ал құпия тек аманат ретінде ғана беріледі емес пе? Төбет – адам қабағын баққан жай серік, немесе айбат берер көрік, ұлтқа тән ортаның көрсеткіші емес, сайын даланың ғасырлар көшімен жалғасқан тұтас өркениетін қорғау міндетін мойнына жүктеген метафизикалық күш, кие. Кие мен қасиет деген ұғымды жарқыратып көрсете бермей, жасырын ұстап, ерекше қастерлейтін көшпенділер бұл дәстүрге әркез берік. Иә, ол адам жанындағы суреттерде жоқ… Бірақ түйсік көзімен қарасаңыз асыл текті Төбеттің көшпенділер орналасқан тұстан, тау қыраттары, жапандағы жазықтар мен шөлейтті шаңдақтар арасынан бірқалыпты маңғаз күйінде өз міндетін атқарған күйінде сенімді серік болып жүргенін көресіз. Ірі денелі арлан төбеттің маңайдағының бәрі алақандағыдай айқын көрінер төбе басынан көсемге тән қырағылықпен көз тігіп, тастан қашаған мүсіндей қата қалған суретін көз алдыңызға елестетіңіз."Төбе иті" – қиырды шалған қырағы күзетші. «Төбет» атауының шығуы да осыған байланысты болар, сірә? Төрт түлік - көшпенділердің басты байлығы. Бұл байлыққа көз тіккен басты жау – дала тағылары, қасқырлар. Қасқырды жалаң қолмен алған ерлер болса да, кейде көшпенділердің жауынгерлік қабілеттері, орын ауыстырып отыруы мен кірпік қақпай күзететін сергектігі табиғат жыртқыштарының шабуылынан қорғап қала алмайтын тұстар да кездесетін. Айтпай келетін апат – қасқырларға қайыспай, қаймықпай қарсы тұратын тосқауыл тек табиғатынан осы қасиетке ие Төбеттер ғана еді.

Ертеде қазақ малшылары Төбеттерді тамақтандыратын ағаш ит аяқтарды жасатқанда ішкі өңіріне қасқыр терісін қаптатады екен. Бұл Төбет иттің тағам иісі мен қасқырдың иісін де қатар алып, өз қасиетін ұштай түсуіне баулиды. Бүгінгі күнде қазақстандық малшылардың миллиондаған шығынға ұшырауының басты себептерінің бірі – малдың ит–құсқа жем болуы. Жергілікті орындарда қасқырды ату бағасын 10–нан 40 долларға дейін бағалайды. Мамандар мұнан да көрі тиімді әдіс, мықты қорғаныш Төбет ит ұстау қажеттігін көлденең тартуда.

Көшпенді дәуір кезіндегі көштің көркі – байыптылық пен қырағылық таныта білген Төбеттер. Көш тоқтаған мезетте қырат басынан табылатын алапат күш иесі салқын қандылықпен өз міндетін атқаратын. Көшпенділер дәстүрі тоқтап, ұмытыла бастағанда табиғаттың бірегей туындысы Төбет те тарих тереңіне, уақыт тұманына кіріп адасқандай күй кешті. Адамдардың қат–қабат тағдырымен Төбеттің аңызға бергісіз тарихының осындай байланысы бар еді. «Асылдың қын түбінде жатпайтыны» сияқты Төбет иттер даңқы да тынымсыз адамзатқа тынышсыздық сыйлауда. Біреулері алыптың аңызын бүгінгі күннің шындығына айналдырғысы келсе, енді бірі күнкөріс қажеттілігінің сұраныс көзіне айналдырып пайда табуды көздеуде. Ең өкініштісі, қасқыр иісімен малданбаған, өзге қанмен қосылған, кейде айдаладан ұстаған құр ірі денелі итті «нағыз Төбет» деп көрсетіп, бәсекелесінің иті «түкке тұрмайтын үстірт түсінікпен таңдалған, шынайы қасиеттері жоқ екендігін» айтып айыптай отырып, өзінің осы қателіктерді қайталап отырғанын мойындамастан, жарнамасын жүргізіп, тұқым көбейтіп–сату ісін жалғастыруда. Бұл – таза қанды тұқымның жоғалуына ғана емес, қанмен берілер қасиеттердің түп–тамырына балта шабу. Сосын сатып алушылар тарапынан қасқыр иісін сезгеннен ауланың түкпіріне тығылатын ит пен ақталмаған баға мен уәде туралы таусылмас дау басталады... Әбден дұрыс. Таза қанды Төбет қасқырдан тайынбайды. Екі жасар Төбеттің төрт қасқырмен бір мезетте алысқан айқасы туралы да мәліметтер бар. Мұндай күш пен қуаттың кез–келген жануарға беріле бермейтіні анық. Қасқыр алатын итті өсірушілер пір тұтатын қазақ даласының айбыны – төбеттер туралы аңыздар осылай қалыптасқан еді. Өткен ғасыр соңында топтастыра жүйелеу барысында мамандар Төбеттерді «ортаазиялық овчаркалар» тобына енгізді. Бұл тұқым (ОАО), сонымен бірге түркімен алабайлары – түптеп келгенде қоспа қанды төбеттер. Нағыз қазақы Төбет үшін Батыс мамандары он мыңдаған еуро беруге дайын. Бірақ «нағыздың нағызы» табиғатта саусақпен санарлық деңгейде бой көрсетеді. Бір отар қойды бағуға бір Төбет жеткілікті. Оның «алп» еткен үнін естіген соң жанкешті болмаса қасқырлар бата қоймайды. Олар өзін жеңер күштің мысын сөзіне қояр қабілетке ие. Үйірлі қасқырдың өзі бір Төбетпен шайқасқанда қаншалықты шығынға ұшырарын тағыға туа біткен түйсікпен сезінеді.

Қазақтардың ит ұстап-баптауы

Иттің қазақ тұрмысындағы мәні

Басқа да мұсылман халықтары сияқты, қазақтар да итті арам жануар деп қабылдағанымен, оларды тұрмыс-тіршілігінде көп пайдаланған. Көшпенді қазақ тұрмысында иттің үлкен мәні бар, ол оның үйі мен мал-жанын қорғаған. Иттің қойшының еңбегінде атқаратын ролі аса маңызды. Дла қасқыры малға жақындағаннан үріп, қойшыға жеткізіп, малдың дала жыртқышының аузына түспеуінің алдын алады. Малшы қазақтардың айтуынша, олардың қасқырға қарсы үрген дыбысы жай кездері үргенінен басқаша болып келеді. Түнде бүкіл ауыл тарс ұйқыда жатқнда, иттер кірпіктерін ілместен олардың ұйқысын қорғап шығады.

Иттердің саны

Қазақтардың көпшілігі бір-бір иттен ұстайды, ірі малшылар 10-нан ұстайды, орташа есеппен алғанда, әр үйге 2 иттен келеді, немесе облыс бойынша 160000 иттен келеді деуге болады.

Иттердің тегі

Торғай облысы қазақтарында иттердің екі түрлі тегі кездеседі: кәдімгі қазақы ит және тазы, оның біріншісі қазақ даласында көп кездессе, екіншісі – тазы өте сирек кездеседі. Бүкіл Торғай уезіндегі тазының саны жүзден аспаса, ал облыс бойынша 500-600 тазыны табу қиын. Кәдімгі қазақы ит сырт келбетіне қарағанда қасқырға ұқсас, бойы 12-13 қарыс, ірі денелі, мұрындары көбіне жалпақ және қысқа болып келеді, қасқырда негізінен осы мұрны арқылы ажырататын болған, көздері қитар және кішкентай, қысқа құлақтарының ұштары салбыраңқы, мұрындары бұлшықты да қысқа, кең кеуделі, аяқтары түзу, бұлшықты, құйрық жүндері қалың және көтеріліп тұрады, шаштары тегіс, жұмсақ және ұзын болып келеді, шашының түсі әртүрлі, көбіне, күлгін, ақ, сарғыш, ала түсті, иіс, көру және есту сезімдері аса жақсы дамыған, қазақы ит табиғтынан жауына қатал болып келеді.

Текті тазы иті кәсіпқой аңшы қазақтар арасында аса бағалы., ондай иттерді жақсы атқа, түйеге айырбастайтын болған.

Иттердің жыныстық жетілуі

Қазақтардың айтуынша, иттерді қасқырмен будандастыру сирек кездесетін құбылыс болғанымен, ондай жағдайлар болып отырған, мүндайда тек қасқырдың еркегін иттің қаншығымен ғана будандастырған және олардың күшіктері қасқырға (тек түр-тұрпаты жағынан ғана емес, мінез-құлқы да) көбірек ұқсайтын болған деседі.

Күшіктерді баптау, қоректендіру және итті бағып-қағу

Қазақтар күшіктерді аналарынан ажыратпаған және олар соның сүтін еміп өседі, кейін қожайынының асынан қалған сүйек, сүттермен қоректенген. Кейде күшіктеген ит қаншық итті байлап ұстап, күшіктерін емізбейді, мұндайда олар аштан өледі. Қазақтар ересек иттерге аса көңіл аудармаған, олар өз күнін өзі көріп, үнемі жартылай аш жүрген, Сондықтан да иттер арам өлген мал, мал сойғаннан қалған қалдықтарды дым қалдырмай жеп, қазақ даласының табиғи тазартушылар қызметін атқарған.

Иттерді малды қарауылдауға және аңшылыққа баптау

Қазақтар өздері асырған иттерінен түнде малды қасқырдың шабуынан қорғауды талап еткен. Иіс сезу қабілетінің аса дамығандығы және тумысынан қасқырға деген өзінің ызасының арқасында қазақы иттердің барлығына дерлігіі қожайындарының бұл талабын аса қиналмастан орындайды.. Итті отар маңында болуға үйрету үшін, әбден қалыптасып кеткенше оларды ешқайда жібермей байлап ұстайды, егер ит малға шауып, тиіссе, оларды соққымен жазалаған.

Қазақтардың иттен өндіретін өнімдері

Бұрындары, қазақтардың айтуынша, итті себепсіз өлтіру күнә болып саналған, тек құтырған иттер мен малға шапқан иттерді ғана өлтірген, иттің терісін арам мал деп есептелгендіктен,тазартылмаған да, сатылмаған да. Жоқшылық пен уақыт бұл көзқарасты өзгерткен, қазірде итті терісін алып сату үшін өлтіреді, олардан жылы етіктер жасайды. Дегенмен ит терісін сатуды аса күнә деп есептемейтін қазіргі қазақтар одан түскен ақшаға ешқашан нан, шай, қант сатып алмаған, тек тұрмыстағы басқа қажеттіліктеріне немесе малына жем алған. Мұндай ақшаға өзіне тамақ алуды қасиетсіздік деп есептеген.

• Қазақтар , ұлт, Қазақ ССР-інің жергелікті халқы. 1925 жылға дейін (кейде бергі уақыттарда да) әдебиеттер мен түрлі құжаттарда қазақтарды қырғыз-қазақтар және қырғыздар деп атап келген.
• Редкциядан – Тоғай өзені, Торғай үстірті Қазақстан Республикасының территориясында жатыр.
• Қазақтарда иттердің төмендегідей атаулары кездеседі: ит, ұрғашысы – қаншық, еркегі – арлан, күшік, тазы, кәнден ит, барақ ит, қабағн ит, төбет.
• Қазақтар күшіктерді дос-жаран, туған-туыстарына аямай таратып бергенімен, ересек итті ешқашан сыйға да бермеген, сатпаған да, бір-біріне ит берісіп, сатысқан адамдар кейін бір-бірімен итше ырылдасып, ұрсысып қалады деген ырым болған.

Қазақ аңызындағы ит бітімі қандай?

Қазақы Төбет мүсінінің күштілігімен таңқалдырады. Бір көргеннен кейін Сіз оның қайталанбас тұлғасын ұмыта алмайсыз. Бұл ірі сомдалған иттің орташа тұрқы 72-75 см (кейде 80 см), салмағы 50-60 кг болып келеді. Иттің жаратылыс ерекшелігіне орай температуралық өзгерістерге бейімділігі бар.

Күдірейген жонына нығыз орналасқан бас сүйегінде көзге айқын түсер тұс –дөңесті қабақ, жазық маңдайы. Тұмсық бітімі бас сүйегінен кішілеу, тікбұрыш формасындағы тұмсықтың арқа тұсы жалпақтау біткен. Тұмсықтың ұшы жалпақ, қара түсті болып келеді. Үстіңгі ерні қалың, астыңғы иегі жалпақ, жақ сүйектері күшті, бедері айқын. Басын еңкейткен сәтте бас терісінде қатпар пайда болады. Құлақтары үшбұрыштанып, төмен орналасқан. Қорғаныс қамалындай дөңес қабақтарының астына терең орналасқан кішірек көздері кішкентай. Басын төменге салған кезінде қабақ астынан қараған көзқарасы қаһарлы көрінеді. Тістері ірі, табиғи ақтығымен көзге ұрады. Көлемді дамыған бұғақты мойын төмен орналасқан.

Тұрқы жайыла біткен иттің аяқтары ұзын емес. Ірі денелі, жалпақ төс, қабырға бітімі де тұрқына сай дамыған. Белі жалпақ, білемденген бұлшықты сауыр шығыңқы біткен. Шоқтығы биік, жонынан қатпарлар байқалғанмен арқасы қатты да серпінді болып келеді. Қарны кеуде тұсымен деңгейлес төмен, тері асты клеткаларының өзегі бүкіл денесінде, әсіресе мойын, шоқтық және төс астында жақсы дамыған. Тап осы жаратылысты біз қатаң табиғат жағдайына бейімделуге лайықталған құбылыс деп танысақ, барлық кинолог мамандар иттің қасқыр тісінен қорғаныс көзі деп көрсетеді. Бұл клетка өзектері қалың жүн терісімен қатар организмдегі температураны реттеп, түйенің өркеші немесе қойдың құйрығы сияқты тамақ пен су тапшылығында организмді қоректендіреді, сонан кейінгі кезекте қасқыр тісінен қорған болады.

Төбеттің жүні қатты, денесіне тарала жатып тұратын, дамыған түбіт жүнді, қылтанақ жүн ұзындығы 10 см болып келеді. Жүндес тұқымдылар табиғатына сай арландардың желке тұсы жалдана, жақ жүндері ұзара бітеді. Ерекше айырмашылығы — су өтпейтіндігі. Төбеттер түсі жағынан аса алуан түрлі бола бермейді,— қара, қоңыр, сұр, сарғыш қызыл және теңбілдене ерекшеленуі де мүмкін. Көбіне итке көз астында ақтаңдақ пен көз айналасында көзілдірік тәрізді белгілер тән. Мұндай иттерді қазақтар «төрткөз ит» деп атап, оны түркі дәуіріндегі діни ұғым-нанымдармен байланыстырады.Ала, теңбіл, ақ түсті иттер сирек кездеседі.

Төбеттің аяқтарының бұлшық еттері мықты дамыған, қалай қарасаң да төрт аяғы тең тұрған жаратылысымен көзге ұрады. Қысқа аяқтарының буын сіңірлері серпінді,еркін қимылға лайықты дамыған.Жауырынының, бұғана, иық сүйектерінің ұзындығы сауыр,жіліншік, төс, табан сүйектері сияқты тең түседі. Табандары көлемді, ірі, жинақы.алақан сүйектері жіліншіктер секілді еңкейе біткен.Құйрық бітімі жоғары, төмен бағытталған құйрық ұшы білезіктене қайқы бітеді.

Қасқыр алар сырттан төбеттердің өз мінездері болады. Билікке таласар әлеуетті бәсекелес кез келсе, бұл мәселе өз шешімін күш сынасу күресі арқылы табады.Билік шайқасы табиғат заңдарына сәйкес тек күш басымдылығын тануға құрылады. Текті түйсікпен өтетін бұл шайқас ешқашан қансырап өлуге апарып соқпайды. Өлімші болып өршелене соғысу таза қанды емес, психикасы дұрыс дамымаған итке тән. Үйірдегі әр иттің өз орны, міндеті бар. Адаммен қарым-қатынаста Төбет еркін, адал, пайымдылығымен ерекшеленеді. Ол өзін адаммен тең дәрежеде ұстай біледі. Сондықтан да адам оны өз досы, әріптесі ретінде бағалайды. Байыбына бармай жазықсыз жазаланар болса, ол бұл жайды көңіліне ауыр алып, иесімен қарым-қатынасын тоқтатады. Иесіне не өзіне орынсыз қылық көрсеткен жандарға,танымайтындарға сенімсіздікпен қарап кектеніп емес, ескерту жасағандай сес көрсетіп қоятын кездері бар. Өзіне берілген аймақты жауапкершілікпен, бекер үре бермей, үн шығармай күзетеді. Оның ерекшелігінің бірі - қасқыр мен қасқыр тектес иттерге, жыртқыш аңдарға өштігі. Осы ерекшелігіне байланысты төбет иттер арасында өткізілер күшсайыстар қасқыр текті иттермен қатар өткізілмеуі қажет.Төбет ақылдылығымен қатар сабырлы, сенімділігімен айқындалады. Басқа түскен жағдайда өз бетінше шешім қабылдауға бейім. Осы бір еркін де тәуелсіз өзгеше мінез-құлқы бұл иттерді қызмет бабында пайдалануға кедергі десе болғандай. Егер ортаазиялық қасқыр алар сырттан иттер адамға қауіп тудырмайтындығымен ерекшеленеді десек, онда қазақы Төбеттің осы иттердің ішіндегі адам үшін аса қауіпсіз, мінезге бай ит екенін есте тұтуға кеңес берер едік.

Кейде алыс ауылдардағы малшылар өздерінің қолына түскен иттің асыл тұқымды ит екенін білмейтін жайлар кездеседі. Төбет турасында жетік білетін жанның осындай сәттің куәгері болған әңгімесі ойға оралады. Іссапармен Ақтөбе ауданының Байғанин ауданына келген тікұшақты ауыл балалары қоршап алады. Оның назары бірден қарадомалақ баланың қарғы бау орнына құр жіппен ұстап тұрған алып итіне түседі. Зерделі жан мұның Төбет екенін бірден таниды. Бала иттің үстіне отырып алып, бүйірінен теуіп жүргізбекші болып көрді. Ал ит болса, тегіне туа біткен байсалдылығымен, кішкене қожайынының қылығы орынсыз болса да мінез көрсетпеген күйі тұра берді. Қалтасындағы бар ақшасын берем десе де бала сүйікті итінен айрылғысы келмеді, итті тани білген жан үлкен өкінішпен аттанды. Арманын көріп, бірақ қол жеткізе алмаған адам күйініштен жылап жібереді. Бұл орайы келмеген мүмкіндік еді...

Бүгінгі күнде қазақы Төбет – сирек кездесетін құбылыс, жоғалып кетудің аз-ақ алдында тұрған тұқым. Әлі де болса осы көнекөз әрі біртума тұқымның қайта оралу мүмкіндіктерін қарастырып, жағдай туғызуға болар еді. Бұл басылым интернеттегі адресі www.tobet.kz «Қазақы ит - Төбет» тұқымын өсіретін арнайы шаруашылықтың материалдары негізінде даярланды. Табиғат перзенті ретінде бұл біздің Қазақстанның табиғи-ұлттық мақтанышы, этно-мәдени мұраларының қайталанбас ғажайып тумасы - қазақы Төбетті сақтау мен қолдау көрсетуге қосқан үлесіміз болмақ. Бұл тұқымды сақтап, қайта оралту арқылы қазақстандық, әлемдік деңгейде Төбеттің өзінің алар орнын айқындау – тәуелсіздік алған тұстағы қажеттілік пен уақыт талабы. Белгілі бір мемлекеттегі тіршілік иесінің жоғалуы – ғаламдық деңгейдегі тіршіліктің бір арнасының үзілгендігі.

Келешекте ғарыш ғаламында Көшпенділер жұлдызы ашылар болса, онда ғарыш Номадының жұлдызды тозаңмен көмкерілген жолында… ғасырлардың сыры мен құпиясын сақтаған, адамзаттың маңғаз да айбатты сақшысы, асыл текті алып Төбет қатар келе жатары сөзсіз …

Екі иттің достығы (ертегі)

Ерте-ерте ертеде ақылы асқан, қайраты тасқан бай бір бай өмір сүріпті. Қорасы төрт түлік малға тола болыпты. Сол байдың екі төбет иті болған екен, біреу Төрткөз, ал екіншісі Мойнақ. Бірінші иттің түсі қара, екі көзінің үстінде екі сары белгісі болыпты. Сол итті шақырғанда, ол еркелеп, басын төмен түсіріп, қарағанда, әлгі екі белгі екі көзге ұқсап кетеді екен. Ал екінші қап-қара итті иесі мойнындағы ақ белгісі үшін Мойнақ деп атаған екен. Екі ит өте ақылды болыпты, күндіз бекерден бекер үрмей, адамға шаппай тыныш жатып, қараңғы түсе сала қора-қонысты, малды күзетіп, ұрыны да, қасқырды да жақын келтірмейді екен. Иттердің иесі оларға өте разы болып қатындарынан: — Әй, ана Төрткөз бен Мойнаққа тамақ беруді ұмытпадыңдар ма? –деп сұрайды екен. Бірде, түс мезгілінде мал өрістен оралып, ал малшылар анда-санда "шәйт" деп қойып, демалып жатады. Байлар той-томалақта қарындарын тойғызып ауылға оралады, ал жас жігіттер мен қыздар әзілдесіп, әңгіме құрып, көңіл көтеріп жатады. Әлгі екі ит те қарындарын тойдырып, үйдің алдында күнге қыздырынып, өзара әңгіме-дүкен құрады. Олар жақсылық пен жамандық, жомарттық пен сараңдық, анау-мынау туралы әңгімелесіді, ақырында достық пен дұшпандық тақырыбы қозғалады. Сонда бәрін білгіш Мойнақ айтқан екен: — Төрткөз! Менің ойымша, достықтан артықештеңе жоқ. Осы екеуміз өзара таласпайтын күн болады ма екен? Түкке тұрмайтын зат үшін ұрсысып таласамыз, бір-бірімізге жылы шыраймен ешқашан қараған емеспіз. Ешқашан тату әңгімелесіп бірге жүрмейміз. Күнде – ұрыс, төбелес. Осылайша қартаямыз! Екеуміз ұрсып, таласып жатқанда, таласқан затымызды Құтбан немесе Жолдыаяқ қөтеріп кетеді. Менім байқауымша, Жолдыаяқ, Құтбан және Бөрібасар бізге қарағанда татулау екен, тұрмысын да табысын бірге бөліседі екен. Екеуміз де тату өмір сүрейік те! Дос болайық, ұрысты тоқтатайық! Егер нағыз дос болсақ, бір-бірімізді сыйлап, алты күн аш жүрсек те, бөлек тамақ іше алмаспыз. Сонда уақыттың қалай заулап өткенін байқамай да қаламыз! Қалай қарайсың, достым? Төрткөз керіліп, құйрығымен бұлаңдап, қабағын көтеріп, Мойнақтың айтқан сөзі өтіп кеткендей оған былай деп жауап айтқан екен: — Мойнеке, сөздерің дұрыс! Бірінші сұрақ — оны мен де ойлағам, неге біз таласқыш және ызақор болып кеттік? Бізге не жетіспейді? Қарнымыз тоқ, иеміз (аман-есен болсын) бізді ренжітпейді, ұрыспайды, ұрмайды. Өте сыйлайды. Болар іс болды – бәріне де өзіміз кінәлі! Болмас нәрсеге таласамыз! Өз басым ойлаймын: біздің ата-бабаларымыздың арасында осындай жағдай болмаған! Бізге неге сол ата жолын қумасқа? Ата-бабамыздың өткен жолынан артық әділетті жол таба алмаспыз! Мойнақ жолдасына қарап, құйрығын қысып, не істерін білмей: "Ал ендеше дос болайық!", деп айтқысы келіп, бірақ қорқып тұрады. Сол кезде Төрткөз оны құшағына алып: — Осыдан кейін біз айрылмас доспыз, ешкім де, ешнәрсе де бізді ажырата алмас! Аштан өлсек те, тамаққа таласпаймыз!— деп анттасып, бір-бірінен ажырай алмай тұрған кезінде, үйден лақтырылған бір қу сүйек екеуінің ортасына құлайды. Екеуі де әлгі сүйекке бірдей бас салады. Бір-біріне ырылдап, төбелесіп, таласады. Жүндері жан жаққа ұшып, таласып жатқандарын естіп қойған Жолдаяқ, Құтпан және Бөрібасар жүгіріп келіп, әлгі екеуі таласқан сүйекті іліп кетеді. Шуды естіген қойлар қашады, ал малшылар екі итті сумен ажыратып, сабап тастайды.

Сыртқы сілтемелер

[1]

Дереккөздер

1. Төбет