Қазақстандағы ғылым

Қазақстан ғылымы - Қазақстан ғалымдарының дамытатын ғылыми бағыттары.

Әбу Абдаллаһ әл-Хорезми

Тарихы

Қазақстанда ғылыми ой-пікірдің тууы ежелгі замандардан бастау алады. Археологиялық зерттеулер мен жазба деректер бізге Жетісуда, Орталық және Шығыс Қазақстанда 6 – 8, 9 – 11 ғасырларда-ақ болған ежелгі қалалар мен қоныстар мәдениеті туралы деректер береді. Бұл мәдениеттің иелері өз көркемөнерін, қолөнерін және жазуын жасаған жергілікті түркі тайпалары: оғыздар, қарлұқтар, қимақтар, қыпшақтар еді. Орта Азия мен Қазақстанның 8 – 11 ғасырларда араб халифатына кіруіне байланысты өлкеде ислам діні таралып, мәдени өмірде араб мәдениетінің ықпалы күшейе түсті. Батыс Еуропадағы латын тілі сияқты араб тілі халифат аумағында халықаралық әмбебап тілге айналды. Алайда жергілікті мәдениет пен тіл сақталып қалды. Араб мәдениетін жасауға және дамытуға халифаттың бір кездегі арабтар жаулап алған елдерінен шыққан көптеген талантты ғалымдары барынша белсене қатысты. Орта ғасырлардағы қалалар өздерінің базарларымен және қолөнершілерімен ғана емес, сонымен бірге ақындарымен, ғалымдарымен, суретшілерімен, бай кітапханаларымен, оқу орындарымен де дүние жүзіне мәлім болды. Қалалардың арасында Үндістан мен Қытайдан Еуропаға қатынайтын “Жібек жолы” деп аталатын сауда керуен жолының географиялық және экономикалық жағынан аса маңызды торабында, Орта Азия мен Қазақстанның отырықшылық-егіншілік аудандарының түйіскен жерінде орналасқан Отырар (Фараб) қаласы ерекше көзге түсті. Отырар кітапханасы қолжазба кітап қорының байлығы жағынан Египеттегі Александрия кітапханасынан кейінгі аса ірі кітап қоймасы болды. Отырарда ұлы ғалым Әбу Наср әл-Фараби Мұрағатталған 24 мамырдың 2018 жылы. дүниеге келді. Ол аса зор ғылыми мұра – жүзден астам ірі еңбектер қалдырды. Орта Азия мен Қазақстан қалаларынан Әбу Райхан әл-Бируни, Әбу Абдаллаһ әл-Хорезми, Әбу Әли ибн Сина, Әбу Жафар ат-Туси, Рудаки (860 – 941) және басқа көптеген ғалымдар шықты. Хорезмимен бірге әйгілі астрономиялық кестелерді жасауға қатысқан астроном әрі математик – Ғаббас әл-Жәуһари (9 ғасырдың 1 жартысы), сондай-ақ, оның замандастары – Ысқақ әл-Фараби және 40 мың сөзден тұратын араб тілінің түсіндірме сөздігін жасаушы Исмаил әл-Жауһари әл-Фараби танымал болды. Ертіс жағалауында қимақтар арасынан географ әрі тарихшы Жанах ибн Хақан Қимақи шықты. 10 – 11 ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында өмір сүрген Қарахан әулеті мемлекетінде тамаша ақын әрі ойшыл Жүсіп Баласағұни өз шығармаларын жазды, оның 1069 жылы жазылған “Құтадғу білік” кітабы дүние жүзінің көптеген елдеріне тарады және оны ғалымдар бүгінге дейін зейін қоя зерттеуде. Ортағасырлық өркениеттің дамуында Ежелгі Грекия мәдениетінің елеулі ықпалы болғаны сөзсіз. Шығыстың озық ойшылдарының ғылым мен мәдениетке қосқан баға жетпес үлесін сол кездің өзінде-ақ Еуропа ғалымдары да мойындаған болатын, мұны 10 – 12 ғасырларда Шығыс ғалымдары мен ақындары кітаптарының Францияда, Италияда, Испанияда және Еуропаның басқа да елдерінде аударылып кеңінен таралғандығы да дәлелдейді. Олар: Ибн Синаның (Авиценна) “Медицина каноны”, әл-Хорезмидің “Алгебрасы мен теңдеуі”, Ибн Рушдтің (1126 – 98), т.б. еңбектері. Орта Азия мен Қазақстандағы ғылым мен мәдениеттің 9 – 11 ғасырлардағы дамуы туралы айта келіп, орыс шығыстанушысы Н.И. Конрад ғылыми тәжірибеге

“Шығыстың дәуірлеуі” деген терминді енгізді. Қазіргі Қазақстан аумағында ғылым мен мәдениет қарама-қайшы және шектеулі түрде дамыды. Бұл өлкенің Жоңғар және басқа сұрапыл шапқыншылықтарға ұшырауы оның жағдайын мүлде қиындата түсті. 16 ғасырдағы ғалым Мұхаммед Хайдар Дулаттың “Тарих-и Рашиди” деген еңбегі нағыз шыншыл да айқын шығарма болды, оның мәні күні бүгінге дейін жойылған жоқ. 17 ғасырдағы автор – Қыдырғали Жалайыридің “Жамиғ ат-Тауарих” деген шежірелер жинағы да назар аударарлық бірегей еңбек, бұл жинақ 13 – 15 ғасырлардағы қазақ халқының тарихы мен этнографиясының аса қызғылықты деректемесі болып табылады және ол қазіргі қазақ тіліне өте жақын тілде жазылған. 17 ғасырдың соңы – 18 ғасырдың басынан бастап Ресейдің және Батыс Еуропаның бірқатар елдерінің ғалымдары Қазақстан аумағы мен халқын, оның тарихын, мәдениетін, тұрмысы мен салтын зерттей бастады. Осы өлкені алғашқы зерттеушілердің бірі орыс картографы С.У. Ремезов болды, ол “Сібір халықтары және олардың шекаралары туралы сипаттама” деген еңбек жазып қалдырды. 18 ғасырдың алғашқы ширегінде Қазақстанда И.Д. Бухгольцтың , С.Лихаревтың, И.Унковскийдің және басқа ғалымдардың экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Олар Ертіс өзенінің алабын Зайсан көліне дейін, Тарбағатай тауының және Жетісу Алатауының сілемдерін зерттеді. А.Бекович-Черкасскийдің ғылыми экспедициясы Арал теңізін және Каспий теңізінің аумағын картаға түсірді, сондай-ақ қазақ халқы туралы кейбір этнографиялық мәліметтер жинады. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін (1731) оны ғылыми тұрғыда зерттеу ісі неғұрлым кең түрде және жедел қарқынмен қолға алынды. 1725 жылы құрылған Ресей ҒА Қазақстан өлкесін географиялық, геологиялық және этнографмялық тұрғыда зерттеу үшін 1733 жылдың өзінде-ақ экспедиция ұйымдастырды. 1733 жылдан 1771 жылға дейін Батыс Қазақстанға академияның көптеген экспедициясы келіп қайтты, бұл экспедицияларды С.П. Крашенинников (1711 – 1755), И.Г. Гмелин (1709 – 1755), И.И. Лепехин, П.С. Паллас, И.П. Фальк, П.И. Рычков, т.б. басқарды. Орынбор тұрақты экспедициясы құрылды, оған И.К. Кирилов, П.И. Рычков, В.Н. Татищев (1686 – 1750) сияқты белгілі орыс ғалымдары жетекшілік жасады. “Ерте заманнан бергі Ресей тарихы”, т.б. еңбектерінде В.Н. Татищев қазақтардың тарихына зор көңіл бөлді, олардың этнографиялық тегі, тұрмысы, мәдениеті мен әдет-ғұрпы жөніндегі мәселелерді тұңғыш рет ғылыми әдебиетте баяндауға талпынды. Рычков, Паллас, И.И. Георги, Фальк, И.Г. Андреев, Г.И. Спасский, Н.Я. Бичурин, С.Б. Броневский, В.И. Даль (1801 – 1872), А.И. Левшин өздерінің еңбектерінде қазақтардың тарихын, материалдық және рухани өмірін егжей-тегжейлі баяндады. Өлке тарихына декабристер, сондай-ақ орыстың ұлы ақыны А.С. Пушкин(қолжетпейтін сілтеме) де зор көңіл бөлді. Қазақтардың тарихы жөнінде “Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы” деген (1832) үш бөлімнен тұратын тұңғыш іргелі еңбек жазған А.И. Левшинді Ш.Ш. Уәлиханов қазақ халқының Геродоты деп атады, ал оның монографиясын ғылым үшін қымбат қазына деп бағалады.

Шоқан Уалиханов Достоевскиймен бірге

Санкт-Петербургтағы Н.М. Пржевальский мүсіні

Белгілі орыс ғалымдары П.П. Семенов-Тянь-Шаньский, Н.М. Пржевальский, Г.Н. Потанин өлкені зерттеуге ғана емес, сонымен бірге Қазақстанда 19 ғасырдың 2-жартысы мен 20 ғасырдың басында демократиялы ғылыми ойдың қалыптасуына да зор үлес қосты. Осы ғалымдар, сондай-ақ В.В. Григорьев, Н.Ф. Костылецкий, Е.П. Михаэлис, П.Е. Маковецкий, А.А. Блек қазақтың ағартушы-демократтары – Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Абай Құнанбаевтардың рухани өсіп-толысуына тікелей ықпал етті. Ресей Федерациясының шалғайдағы отары – Қазақстан 20 ғасырдың басында бірте-бірте капиталистік қатынастар аясына тартыла бастады. Алайда патриархаттық-феодалдық қатынастардың үстемдігі, патша өкіметінің езілген халықтарды әдейі мешеулік пен қараңғылықта ұстаған отаршылдық саясаты, шын мәнінде, қазақтарды әлеуметтік және ұлттық прогреске жеткізетін жолды жауып тастады. 20 ғасырдың басында қазақ балаларының басым көпшілігі әрі дегенде тек ауыл медресесінде ғана оқи алды, мұндағы оқу балаларға діни аяттарды жаттатумен ғана шектелді. Қазақ жерінде 1916 жылдары қарсаңында небары бірнеше орыс және орыс-қазақ мектебі ғана болды. Оларда 19370 қазақ баласы оқыды. Ресей Ғылым Академиясының, басқа ведомстволардың ғалымдары Батыс Қазақстанға ара-тұра келіп қайтқанына қарамастан Қазақстан тұтас алғанда 1917 жылы Қазан төңкерісіне дейін ғылыми тұрғыдан терең зерттелмей жатты, ал оның қойнауы табиғи шикізат қорларына бай болатын. 1920 жылы академик И.М. Губкиннің басшылығымен әрі тікелей қатысуымен Жайық-Ембі мұнайлы ауданын зерттеу ісі ұйымдастырылды. 1920 жыды сондай-ақ, Қарағанды көмір алабын, Екібастұз көмір алабын зерттеу, этнографиялық және археологиялық экспедициялардың барлау жұмыстары басталды. Түбірінен қайта жабдықтау көзделген негізгі 8 экономикалық ауданның қатарында Түркістан да болды. 1919 жылы Қырғыз (Қазақ) ревкомы штабының жанынан тарихи-статистикалық бөлім құрылып, ол 1920 жылы ғылыми комиссия (кейін ҚазАКСР Халық ағарту комиссариатының Академиялық орталығы болып қайта құрылды) ретінде Қырғыз (Қазақ) ревкомының ағарту бөлімі құрамына енді. 1920 жылы Ресей ғылым академиясының Табиғи өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі тұрақты комиссиясы жанынан Қазақстанның жер қойнауын, өсімдіктері мен жануарларын, жалпы табиғатын, сондай-ақ, мәдениетін, тұрмысын, тілін, этникалық процестерді кешенді түрде зерттеу үшін бірқатар тұрақты және маусымдық экспедициялық отрядтар құрды.

Қазақстан ғылым академиясының құрылуы

Қазақстандағы алғашқы мемлекеттік ғылыми мекемелер, негізінен, ауыл шаруашылығымен байланысты болды. Олар: Өлкелік өсімдік қорғау станциясы (1924), Тыңайтқыш және агрономдық-топырақтану ғылыми-зерттеу институты (1926), 1925 жылы Санитариялық-бактериалдық институт ашылды. Алматы Бас геологиялық к-тінің және Түсті металдар институтының бөлімшелері жұмыс істей бастады. Одақтас және автономиялық республикалардың табиғи қорларын зерттеу жөнінде құрылған ерекше комитет 1920 жылдың басында-ақ Қазақстанды кешенді зерттеу жөнінде шаралар белгіледі. 1927 жылы республиканың табиғи ресурстарын кешенді түрде зерттеу жөнінде КСРО ғылым академиясының қазақстандық экспедициясы құрылып, оны акад. А.Е. Ферсман басқарды. 1932 жылдың КСРО ғылым академиясының қазақстандық экспедициясы отрядтарының негізінде дербес 8 экспедиция ұйымдастырылды. 1932 жылы қарсаңында республикада 10-нан астам ғылыми-зерттеу институты мен тәжірибе станциясы, жүздеген тірек пунктері, лабораториялар мен ауа райын зерттеу станциялары, бірсыпыра геологиялық барлау ұйымдары болды. ҚазАКСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы жанындағы экономикалық зерттеу институты, ауыл шаруашылығын қайта құру, қой шаруашылығы, сойыстық мал шаруашылығы, топырақтану, құрылыс институттары сол кездегі ірі ғылыми мекемелердің қатарына жатады. Сол жылдары геологтар А.А. Гапеев пен Д.Н. Бурцев Қарағанды алабында жаңа көмір кен орындарын ашты. М.П. Русаков, Қ.И. Сәтбаев, Р.А. Борукаев Қоңыратта, Жезқазғанда және Бозшакөлде мыс кен орындарын барлады. Республика ғылымын дамытуда қол жеткен табыстардың нәтижесінде және ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды жақсарту және оларды үйлестіру мақсатында Кеңес үкіметінің және КСРО ҒА төралқасының шешімі бойынша 1932 жылы 8 наурызда КСРО ғылым академиясының Қазақстандық базасы құрылды. Онда небары зоология және ботаника секторлары жұмыс істеді. 1935 жылы құрамында қазақ тілі мен әдебиеті, халық шығармашылығы секторлары бар Қазақ ұлттық мәдениеті ғылыми-зерттеу институты база қарамағына берілді, сол жылдары Алматыда Ботаника бағының негізі қаланды. Медицина ғылымы дамыды. 1933 жылы Мал шаруашылығы институты, 1935 жылы Егіншілік институты, Мал дәрігерлік және ауыл шаруашылығы экономикасы институттары құрылды. Ауыл шаруашылығы тәжірибе станцияларының тұтас жүйесі пайда болды. Мамандандырылған институттар – ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру, су шаруашылығы, орман шаруашылығы, өсімдік қорғау, жеміс-жүзім шаруашылығы, астық шаруашылығы институттары ұйымдастырылды. 1940 жылы Бүкілодақтық ауыл шаруашылық ғылымдары академиясының (ВАСХНИЛ) Қазақ бөлімшесі құрылып, оған республиканың ауыл шаруашылығы саласындағы ғылыми-зерттеу мекемелеріне басшылық ету және олардың жұмысын үйлестіру міндеті жүктелді. Совет 1938 жылы КСРО ғылым академиясының Қазақстандық базасы Қазақ бөлімшесі болып қайта құрылды. Бөлімше президиумын акад. А.Д. Архангельский басқарды. Бөлімше ұйымдастырылғаннан кейін ғылыми-зерттеу институттарының жүйесі жедел қарқынмен дами бастады.

• 1939 жылы бөлімше жанынан топырақтану және география секторлары құрылды. Қарағандыда Ботаника бағының негізі қаланды.
• 1941 жылы Тіл, әдебиет және тарих институтының лингвистика бөлімі ұйымдастырылды.
• 1940 жылы Геологиялық ғылымдар институты ұйымдастырылды.
• КСРО ғылым академиясының Қазақ бөлімшесінде 2-дүниежүзүлік соғыс басталар алдында 100-ге жуық ғылыми қызметкер, олардың ішінде 3 ғылыми доктор, 14 ғылыми кандидат жұмыс істеді. Соғыс жылдары республикаға еліміздің көптеген ғылыми мекемелері мен жоғары оқу орындары көшіп келді. Есімі бүкіл әлемге әйгілі ғалымдар – И.П. Бардин, Л.С. Берг, В.И. Вернадский, Н.Ф. Гамалея (1859 – 1949), И.И. Мещанинов, Н.Д. Зелинский, Л.И. Мандельштам (1879 – 1944), Н.В. Цицин (1898 – 1980), С.Г. Струмилин (1877 – 1974), А.М. Панкратова, А.Е. Фаворский (1860 – 1945), С.Е. Малов, В.Г. Фесенков (1889 – 1972), Г.А. Тихов (1875 – 1960), Б.А. Воронцов-Вельяминов (1904 ж.т.), т.б. осында қызмет етті. Оралдың, Батыс Сібірдің және Қазақстанның ресурстарын Отан қорғау ісіне жұмылдыру жөніндегі КСРО ғылым академиясының комиссиясы іске кірісті, оны академик В.Л. Комаров (1869 – 1945) басқарды. Ғалымдар қорғаныстық және халық шаруашылығы маңызы бар ұсыныстар жасап, оларды өндіріске енгізді, қара металдар, молибден, вольфрам, марганец кентастарының, т.б. шикізат ресурстарының мол қорын ашты. Адамдарға қан құю қызметі ұйымдастырылды, жұқпалы жараларды жедел емдеу әдістері кеңінен қолданылды.
• 1942 жылы Астрономия және физика, Химия-металлургия институттары құрылды.
• 1943 жылы топырақтану-ботаника, зоология және тропиктік аурулар институттары құрылды.
• 1942 – 45 жылдары КСРО ҒА Қазақ бөлімшесінің ғылыми мекемелері негізінде мамандандырылған химия, металлургия және кен байыту, отқа төзімді материалдар мен құрылыс материалдары, зоология инситуттары ұйымдастырылды.
• 1945 жылы Тарих, археология және этнография, Кен ісі, Топырақтану институттары, Математика және механика секторы жұмыс істей бастады ( Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы). Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдар ішінде (1991 – 2003) ғылыми-техникалық саланы ұйымдастыруды реформалау жобалары бойынша үлкен жұмыстар атқарылды, ғылым мен техника және елдің мемлекеттік ғылыми-техниклық саясатын мемлекеттік басқарудың негізі қаланды.

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі ғылыми-техникалық әлеуеті

• 1991 жыл еліміздің ұлттық жетістігі есебіндегі отандық ғылым дамуының жаңа кезеңі басталғандығымен ерекшеленді. Қазақстанның құқықтық меншігіне 100-ден астам жалпы одақтық мемлекеттік ғылыми-техникалық мекемелер өткендіктен ғылымды мемлекттік қолдаудың маңыздылығы күрт өсті. Жаңа жағдайларға байланысты қысқа мерзім ішінде мемлекеттік ғылыми-техникалық саясатты айқындау қажеттілігі туындады, елдің ғылыми-техникалық күш-қуатын сақтап қалу мен одан әрі дамыту үшін ғылыми-техникалық саланы мемлекеттік басқарудың тиімді құрылымын қалыптастыру мәселесі туындады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1992 жылғы 15 қаңтардағы қаулысымен “Қазақстан Республикасының ғылым және ғылыми-техника саясаты туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы жылы ҚР Президентінің “Экономикалық реформалар жағдайында Қазақстан Республикасы мемл. басқару органдарының іс-қимылдары мен ұйымдастыруын жетілдіру” туралы Жарлығымен Қазақстан Республикасының Ғылым және жаңа технология мин. құрылды. Министрлікке мынадай міндеттер жүктелінді: республиканың ғылыми-техника саласының дамуы жолында мемлекеттік саясат жүргізу; ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау жұмыстарын үйлестіру; ғылыми-технологиялық салада халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру.
• 2000 жылы қайта құрылған ҚР Білім және ғылым минстрлігі – ғылым мен ғылыми - техникалық саладағы іс-әрекеттерді жүзеге асыратын, республикалық бюджет есебінен қаржыландырылатын ғылыми-зерттеу бағдарламаларына үйлестіретін бірыңғай мемлекеттік өкілетті орган болып табылады. Министрлікке білім және ғылым мен техника саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен жүзеге асыру, кепілдік етілген көлемде ақысыз білім алуды мемлекеттік оқу орындарында қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету, ғылым мен техниканы дамытудың басым бағыттарына қорларды шоғырландыру, сондай-ақ, ғылыми және педагогикалық кадрларды аттестациялау мен даярлау міндеті жүктелген. Министрлік қарамағында әр түрлі бағыттағы 130 ғылыми мекеме бар. Ғылыми зерттеулерді ҚР Президенті ұсынған “Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі қалыптасуы мен дамуы стратегиясы” аясында халықтың рухани мәдениетін түлетуге, сондай-ақ республикадағы өзге де әлеуметтік-экономикалық, экологиялық және ғылыми-техникалыө мәселелерге байланысты өзекті мәселелерді шешуге бағыттауға ерекше назар аударылды. Ғылымды ұйымдастыруды жетілдіру мен ғылыми-техникалық потенциалды дамыту, ғылыми-техникалық саланы мемлекеттік басқарудың бірыңғай жүйесін жасау Қазақстан Республикасының егемендік жолындағы стратегиялық қадамдары болды. Осы мақсатта мемлекет көлемінде ұлттық ғылыми орталықтар құру, академиялық ғылымдарды реформалау, жоғары оқу орындарының ғылыми потенциалын арттыру, республика аймақтарында ғылыми зерттеулерді дамыту, ғылымды ұйымдастырудың жаңа формаларын мемлекеттік қолдау, халықаралық ынтымақтастықты дамыту мәселелеріне байланысты жұмыстар жүргізілді.

Қазақстан Республикасы Министрлігі Кабинетінің 1993 жылғы 22 қаңтардағы “Қазақстан Республикасында ғылым мен ғылыми-техникалық бағдарламаларды қаржыландыру және жоспарлауды жетілдіру шаралары туралы” Қаулысы бойынша ғылыми-техикалық және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар (ҒТТКЖ) мен ғылыми-техникалық бағдарламаларды республикалық бюджеттен қаржыландыру тәртібі айқындалды. Ғылым және жаңа технология министрлігі жанынан Ғылым қоры ұйымдастырылды. 1993 жылдан бастап мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ғылыми-техникалық бағдарламалар мен жобаларды мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптау енгізілді. Республикада өткізілетін ашық тәжірибелік-конструкторлық және жобалық-технологиялық жұмыстар мен олар бойынша есеп беру құжаттарын мемлекеттік тіркеудің бірыңғай тәртібі бекітілді. Осылай, ҒТТКЖ-ді қаржыландыруды бағдарламалық-мақсатты әдіске көшірудің нормативтік-құқықтық негізі жасалды.

Республика ғылыми-техникалық саласы жүргізген жұмыстардың қорытындылары 1998 жылы ақпанда Астана қаласындағы көрмеде көрсетілді. Елде машина жасау, атом өнеркәсібі мен энергетиканы дамыту жөнінде мемлекеттік бағдарламалардың жобалары жасалды. Республика тау-кен металлургиясы кешенін дамытудың тұжырымдамасы жасалды. Түрлі мақсаттағы жоғары тиімді катализаторлар, қоңыр және тас көмір, тақта тасты сұйылтып қайта өңдеу кезінде алынатын синтетикалық мұнай мен оны өңдейтін шағын заттар жобалары жасалды. Астық пен күріштің жаңа сорттары шығарылды. Түрлі пайдалы қазбаларды іздеу мен өндірудің және ұтымды пайдаланудың тиімділігі жоғары әдістері мен тәсілдері анықталды. Әр түрлі үлгідегі аспаптар – жылу және электр есептегіштер, жылу энергиясын, ыстық және суық суды есептеу аспаптары мен қызметкерлерді жедел медициналық куәландыру, т.б. аппараттары өндіріске енгізілді. Алғаш рет отандық компьютерлер мен бірқатар өндірістік және тұрмыстық мақсаттағы электрондық құрылғылар шығарылды. 1998 жылдың соңына дейін 30 шағын кәсіпорын мен өндірістер ұйымдастырылды. Республика ғалымдары мемл. басқару процестерін қамтамасыз етуге белсенді үлес қосты: көне дәуірлерден бастап бүгінгі күнге дейінгі қазақ философиясының тарихы, шығыс пен батыс мәдениеті ықпалдасуы контексінде жаңа философия мен ғылым методологиясы, Қазақстан Республикасындағы конституциялық процестің дамуы, еуроазиялық интеграция, геосаясат, демографиялық даму болжамы жасалды. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі, аймақтардың өндірістік күштер құрылымын оңтайландыру мен халықты тіршіліктік қамтамасыз ету жүйесі, М.Әуезов шығармаларының 50 томдық академиялық толық жинағын дайындау мақсатында көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстары атқарылды.

Қ.И.Сәтбаевқа арналып соғылған ақша

Қазақстан Республикасы Үкіметі жанынан іргелі және қолданбалы ғылым мен техниканы дамытудың мемлекеттік басымдылықтарына және болжам жасауға жауапты консультативті-кеңес органы болып саналатын Жоғары ғылыми-техникалық комиссия (ЖҒТК) құрылды. ҚР Үкіметінің 1998 жылғы 14 сәуірдегі “Академик Қ.И. Сәтбаевты мәңгі есте қалдыру туралы” Қаулысына сәйкес 1999 жылы бірқатар мерейтойлық шаралар өткізілді. Қ.И. Сәтбаевтың туғанына 100 жыл толу мерекесі ЮНЕСКО қолдауымен өткізілетін мерейтойлар санатына қосылды. 1999 жылы 15 – 23 сәуір аралығында Париждегі ЮНЕСКО бас пәтерінде аса көрнекті ғалым, академик Қ.И. Сәтбаевтың 100 жылдығына арналған халықаралық ғылыми симпозиум өтті. Симпозиумда “Қазақстан ғылымы өткен шақтан болашаққа" деген атпен көрме ашылып, “Қазақстандағы ғылыми ой-пікірлер тарихы”; “Қ.И. Сәтбаев – көрнекті ғылым ұйымдастырушысы"; “Қазақстанның геологиялық ресурстары”, “Минералдық шикізаттарды өңдеу” және “Ауыл шаруашылық ғылымдарының жетістіктері” деп аталатын бөлімдер жұмыс істеді. Сондай-ақ “Қазақстан және ғарыш”, “Ядролық физика”, “Қазіргі заманғы байланыс құралдары”, “Өмір сапасы”, “Қазақстан республикасындағы жоғары білім”, “Перспективті ғылыми жобалар” деп аталатын тақырыптарда материалдар қойылды. 1999 жылы 26 маусым мен 1 шілде аралығында Будапештте ЮНЕСКО және Халықаралық ғылыми қауымдастықтың бастамасымен “21 ғасырдағы ғылым. Жаңа міндеттер” тақырыбына дүниежүзілік конференция өтті. 2000 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен ғылыми-техникалық саланың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге және ғылыми-техникалық потенциалдың қалыптасуына бағытталған, экономика мен оның қорларының қазіргі заманғы инновациялық талаптарына жауап беретін ҚР-ның ғылым және ғылыми-техникалық саясатының тұжырымдамасы мақұлданды. Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қолдауымен, сондай-ақ ЮНЕСКО-ның бірлесуі арқылы Астана мен Алматы қалаларында 2000 жылы 11 – 14 мамыр аралығында “Үшінші мыңжылдық ғылымы” атты халықаралық конференция өткізілді. Түркістан қаласының 1500 жылдығын тойлау шеңберінде 20 – 21 қазанда “Қазақстан мен Түркі әлемінің рухани тарихындағы Түркістан және Қожа Ахмет Иасауи” халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы өткізіліп, оның жұмысына Қазақстан мен таяу және алыс шет елдерден келген 200-ден астам ғалымдар мен мамандар қатысты.

Париж қаласындағы ЮНЕСКО

• ЮНЕСКО шеңберінде атап өтілген бұл шараның соңы Париждегі ЮНЕСКО бас пәтерінде Қазақстан делегациясының қатысуы арқылы өткізілген “Түркістанға 1500 жыл” деп аталатын дөңгелек столмен аяқталды. 2001 жылы 2 ақпанда Алматы қаласында білім және ғылым қызметкерлерінің съезі өтіп, онда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев баяндама жасады. Президент өз баяндамасында Қазақстан үшін елдің әлеуметтік-экономикалық, рухани дамуы факторында отандық ғылымды қайта құрудың өмірлік маңызы бар екендігін атап көрсетті. ҚР-ның 2001 жылғы 12 шілдеде қабылданған “Ғылым туралы” Заңы ғылымды басқаруды одан әрі жетілдірудің, инновация мен зерттеу процестерін ұйымдастырудың, кадрлар даярлаудың, отандық ғылымды әлемдік ғылыми қауымдастыққа интеграциялаудың негізін қалаушы құжат болды. Бұл заң ғылым және ғылыми-техикалық іс-әрекеттер саласындағы қоғамдық қатынастарды үйлестіруге бағыттала отырып, мемлекеттік ғылыми-техникалық саясаттың принциптері мен негізгі мақсаттарын, оны жүзеге асыратын мемл. өкілетті органдарды айқындайды және нарықтық қатынас жағдайындағы ғылымның жаңа ұйымдық формасының дамуын, ғылым саласындағы субъектілердің міндеттері мен құқықтарын белгілейді. Ғылыми-зерттеу институттарының материалдық-техникалық базасын нығайту мақсатында, ғылыми зерттеулер үшін бірегей құрал-жабдықтар сатып алуға, ғылыми мекемелерді қазіргі заманғы компьютерлік техникамен жарақтандыруға бағытталған “Ғылыми мекемелерге құрал-жабдықтар сатып алуды республикалық деңгейде қаржыландыру” туралы жаңа бюджеттік бағдарламаға сәйкес алғаш рет қаржы бөлінді. Соңғы жылдардағы ғалымдар жүргізген ғылыми зерттеулер отандық ғылым мен технологияның бәсекелестік мүмкіндіктерін жоғары көтеретін жаңа іргелі білімге бағытталынып келеді. Ғылыммен тығыз байланысты өндірістердің қалыптасуы үшін ғылыми базалардың құрылуы табиғи және минералды ресурстарды ұтымды пайдалану, жаңа материалдар мен препараттар жасау, техногендік қалдықтарды қайта өңдеуге тарту, тау-кен металлургиясы кешенінің тұрақты жұмыс істеуі мен тиімділігін көтеру, молекулалық және клеткалық биология нәтижелерін биотехнологияда, медицинада, ауыл шаруашылығында қолдану, денсаулық және тамақтану сапасы, телекоммуникация мен байланыстың қазіргі заманғы жүйесін құру, атом энергетикасын дамыту сияқты қажетті шаралардан тұрады. Қазіргі уақытта 36 ғылыммен тығыз байланысты өндірістерге арналған конструкторлық-жобалық және техникалық-құжаттық жұмыстар дайын. Отандық технологияны пайдалану негізінде жылына 15 млрд доллардан астам өнім беретін деңгейге жетуге мүмкіндігі бар елдегі химия және мұнай химиясы өнідірістері мен мұнай, газ және көмір өңдеу бойынша бәсекеге қабілетті және тиімді құрылыстарды кеңейту мен жаңарту көзделінуде. Тәуелсіздік жылдарындағы кезең ғылымды ұйымдастыру мен ғылыми шығармашылық процесті басқарудың жаңа тәсілдерін енгізу, ғалымдар іс-әрекетіне қолайлы жағдай туғызу, ғылыми кадрлардың жаңа буынын даярлау, білім мен ғылымды интеграциялаудың барынша оңтайлы жүйесін іздестірумен сипатталады.

Қазақстанның аграрлық ғылымын басқару түрлері бірнеше рет өзгеріске ұшырады.1941 жылы Владимир Ильич Ленин атындағы Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының (ВАСХНИЛ) Қазақ бөлімшесі құрылды, ол 1957 – 62 жылға дейін Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдар академиясы деп аталды. Кейін аграрлық саладағы ғылыми-зерттеу институттары Ауыл шаруашылғы министрлігінің (1962 – 71) және ВАСХНИЛ-дің Шығыс бөлімшесінің (1971 – 90) құзырында болды. Қазақстан Президентінің 1990 жылғы 14 желтоқсандағы жарлығына сәйкес ВАСХНИЛ-дың Шығыс бөлімшесі мен республикалық және одақтық бағыныстағы ғылыми-зерттеу мекемелері негізінде қайтадан Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдар академиясы құрылды. 1996 жылы Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдар академиясының базасы негізінде Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық аграрлық зерттеулер орталық (ҚР ҰААЗО) құрылып, оған елдің агроөндірістік кешенін ғылыми зерттеулермен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Жалпы алғанда ҚР аграрлық ғылым жүйесінде 3372 инженерлік-техникалық және ғылыми кадрлар қызмет етеді, 1383 ғылыми қызметкердің ішінде 130 ғылым докторы, 540 ғылым кандидат бар (2002). Агроөндірістік кешенді ғылыми зерттеулермен қамтамасыз ету мәселелерімен 29 институт, олардың екі филиалы, 18 ауыл шаруашылығы, орман және малдәрігерлік станциялар, 38 тәжірибелік-эксперименттік кәсіпорындар, республикалық ауыл шаруашылығы ғылыми кітапханасы, “Бастау” ғылыми басылым редакциясы, сондай-ақ, елдің бірқатар жоғары оқу орындары айналысады. Аграрлық ғылымдар орталықтарының негізгі міндеттері: агроөнеркәсіп кешені саласында ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге бағытталған іргелі және қолданбалы зерттеулерді жүргізу; агроөнеркәсіп кешеніндегі экономикалық реформалардың ғылыми негіздерін жасау; жоғары өнім беретін өсімдіктердің сорттары мен гибридтерін, жануарлар тұқымдарын алу; ауыл шаруашылығы жануарларының, өсімдіктері мен микроорганизмдерінің құнды гендік қорын сақтау, дамыту және қолдану; ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және сақтау үшін ресурс үнемдейтін жаңа технологиялар, машиналар мен құрал-жабдықтар жасау; ауыл, орман, су және балық шаруашылығын кешенді механикаландыру, электрлендіру мен автоматтандыру үшін машиналар жүйесін қалыптастыру, техника мен қалпына келтірілетін энергия көздерін тиімді пайдалану әдістерін жасау; ауыл шаруашылығында табиғи ресурстарды тиімді пайдаланудың ғылыми негіздерін жасау; агроөнеркәсіп кешенінің барлық салалары бойынша жоғары білікті ғылыми кадрлар даярлауды ұйымдастыру; тәжірибелік-эксперименттік кәсіпорындарда ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттары мен гибридтерін (будандарын), жаңа технологияларды, машиналар мен құрал-саймандарды өндірістік сынақтан өткізу; ауыл шаруашылығы дақылдарынының жоғары өнімді тұқымдарын, жануарлар тұқымдары мен тұқымдық топтарын көбейту және өткізу; ғылыми жетістіктер мен білімдерді насихаттау және тарату. Жоғарыда аталған бағдарламаларды жүзеге асыру шеңберінде соңғы жылдары ауыл шаруашылығы ғылыми мекемелері өндіріске төмендегідей негізгі ұсыныстар енгізді: агроөнеркәсіп кешенін экономикалық дағдарыстан шығару іс-шаралары ұсынылған; шаруа қожалықтарының аймақтық үлгілері жасалып, оларды дамытуды мемлекеттік қолдау шаралары ұсынылды; ауыл шаруашылығының дақылдарының 193 сорты мен гибриді жасалып, мемлекеттік сынақтан өтті, 277-сі мемлекеттік сынақтан өтуде; қазақстандық сұрыптаудың жоғары сапалы сұрыптамалары пайдаланылып, ел аймақтары бойынша тұқым өсіруді ұйымдастыру құрылымы жасалды; жыл сайын дәнді дақылдардың 25 мың т, майлы өсімдіктердің 800 – 900 т, көп жылдық өсімдіктердің 450 – 500 т, картоптың 4,5 – 5,0 мың т сапалы тұқымдары өндіріліп, сатылады; ауыл шаруашылығы жануарларының 14 жаңа типі, түрлері мен тұқымдары өсіріліп сынақтан өткізілді; ауылда болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, жануарларды тұқымдық аудандастырудың жаңа жоспары құрылды; мал шаруашылығы салаларында малдәрігерлік жағдайды жақсарту мақсатында 10 вакцина, 9 диагностикум және 3 емдік препарат жасалды; институттардың тәжірибелік-эксперименттік кәсіпорындарында елде бар ауыл шаруашылығы өсімдіктері, жануарлары мен микроорганизмдерінің гендік қоры сақталған; 35 жаңа машиналар мен қондырғы, тракторлар мен комбайндардың агрегаттары мен бөлшектерін қалпына келтіру бойынша 14 технологиялық процесс, технологиялық-жөндеу құралдарының 15 үлгісі, жиналған астықты өңдеуге арналған 14 технологиялық жабдық жасалып, сынақтан өткізіліп, өндіріске ұсынылды; өсімдік шаруашылығын кешенді механикаландыруға арналған машиналар жүйесі ұсынылды; машина-технологиялық станцияларды (МТС) ұйымдастыру бойынша ұсыныстар берілді; жергілікті шикізат негізінде емдік-сауықтыру қасиеттері бар 5 жаңа тағам өнімі, сыра мен шараптың 3 жаңа түрін өндіру технологиясы жасалды; халықар. талаптарға сәйкес тамақ өнімдері мен шикізаттың негізгі түрлеріне Қазақстанның 42 стандарты жасалып бекітілді; зерттеу нәтижелеріне Қазақстан Республикасының 173 патенті және 58 авторлық куәлігі берілген.

2002 жылы желтоқсан айында Қазақстан Үкіметінің қаулысымен Қазақстан Республикасы Ұлттық академиялық аграрлық зерттеулер орталығы таратылып, оның қарамағындағы ғылыми-зерттеу институттары шаруашылық жүргізу құқығындағы ғылыми-өндірістік орталықтар мен ғылыми-зерттеу институттары болып қайта ұйымдастырылды.

Тағы қараңыз

• Қазақстан ғалымдары