Қазақстан Конституциялық Соты

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты — Қазақстанның сот жүйесіне кірмейтін, Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігін қамтамасыз ететін мемлекеттік орган.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты
Жалпы мағлұмат
Мемлекет	Қазақстан
Құрылған уақыты	1992, 2023 (екінші рет құрылды)
Таратылған уақыты	1995 (кейін қайта құрылды)
Штаб-пәтері	Астана қаласы, Мәңгілік Ел даңғылы, 13
Төрағасы	Эльвира Азимова
Ресми сайты
gov.kz/memleket/entities/ksrk?lang=kk

Тарихы

Қазақстанда конституциялық бақылау институтын құру 1989 жылы Қазақ КСР Конституциясына Конституциялық қадағалау комитетінің құрылуын көздейтін толықтыру енгізумен байланысты, алайда ақыр аяғында бұл комитет құрылмады.

Кейінірек «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында Конституцияны сот арқылы қорғайтын жоғары орган Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты болып табылады деп белгіленді. Қазақстанда Конституциялық сот 1992 жылы 6 маусымда қабылданған "Қазақстан Республикасының Конституциялық соты туралы" заңы негізінде құрылды. Бұл органды Республика Жоғарғы Кеңесі 1992 жылғы 2 шілдеде сайлап, ол 1995 жылғы қазанға дейін конституциялық бақылауды жүзеге асырды. Оған 11 адам: төраға мен он судья кірді. Конституциялық соттың алғашқы және жалғыз төрағасы Мұрат Баймаханов болды.

1995 жылы наурызда Конституциялық сот сол кездері парламент рөлін атқарған Жоғарғы кеңес сайлауын заңсыз деп танып, Жоғарғы кеңес таратылды. Сол жылы тамыз айында жаңа Конституция қабылданып, Конституциялық кеңес құрылды. Соған сәйкес Конституциялық сот жұмысы тоқтады. 1995 жылғы Конституцияның негізінде Конституциялық Кеңес 1996 жылғы ақпанда құрылды.

2022 жылы 5 маусымда жалпыұлттық референдум өтіп, Конституцияға өзгерістер мен түзетулер енгізілді. Конституциялық соттың құрылуы да сол кездегі түзетулердің бір бөлігі болды. Соған орай 2023 жылы 1 қаңтарда Конституциялық сот жұмысын бастады.

Мәртебесі

Конституциялық Сот өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде дербес және азаматтардан, ұйымдардан, мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз, Қазақстан Республикасының Конституциясын және осы Конституциялық заңды басшылыққа алады, соттардың немесе басқа да мемлекеттік органдардың құзыретіне кіретін барлық жағдайларда өзге мәселелерді анықтаудан, зерттеуден және тексеруден қалыс қалады.

Соттың құрамы және оны құру тәртібі

• Конституциялық Сот Төрағаны және оның орынбасарын қоса алғанда, он бір судьядан тұрады.
• Конституциялық Соттың Төрағасын лауазымға Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының келісімімен тағайындайды.
• Қазақстан Республикасының Президенті Конституциялық Сот Төрағасының орынбасарын Конституциялық Сот Төрағасының ұсынуымен Конституциялық Сот судьяларының арасынан тағайындайды.
• Конституциялық Соттың төрт судьясын Қазақстан Республикасының Президенті лауазымға тағайындайды, Конституциялық Соттың үш-үш судьясын Қазақстан Республикасы Парламенті Палаталары төрағаларының ұсынуымен Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты мен Мәжілісі тағайындайды.

Өкілеттік мерзімі

• Конституциялық Сот Төрағасы мен судьяларының өкілеттігі 8 жылға созылады. Бір адам Конституциялық Соттың судьясы болып бір реттен артық тағайындала алмайды.
• Өз өкілеттіктері тоқтатылған жағдайда Конституциялық Соттың Төрағасы мен судьялары Қазақстан Республикасының Конституциясында және осы Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен ауыстырылады.

Соттың құзыреті

• Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Конституциялық Сот дау туған жағдайда:

1. Қазақстан Республикасы Президентiнің сайлауын;
2. Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарының сайлауын;
3. республикалық референдумды өткізудің дұрыстығы туралы мәселенi шешедi.

• Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2), 2-1) және 3) тармақшаларына сәйкес Конституциялық Сот:

1. Қазақстан Республикасының Президенті қол қойғанға дейін Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдаған заңдардың;
2. Қазақстан Республикасының Парламенті және оның Палаталары қабылдаған қаулылардың;
3. ратификацияланғанға дейін Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарайды.

• Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) және 5) тармақшаларына сәйкес Конституциялық Сот:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларына ресми түсiндiрме;
2. тиiсiнше, Қазақстан Республикасының Парламенті Қазақстан Республикасының Президентiн лауазымынан мерзiмiнен бұрын босату туралы шешiм, Қазақстан Республикасының Президентiн лауазымынан кетiру туралы түпкiлiктi шешiм қабылдағанға дейiн – белгiленген конституциялық рәсiмдердiң сақталуы туралы қорытынды бередi.

• Конституциялық Сот:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 6) тармақшасына сәйкес конституциялық iс жүргiзу практикасын жинақтап қорыту нәтижелерi бойынша жыл сайын Қазақстан Республикасының Парламентіне Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жолдау жiбередi;
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 2-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабының 10-1) тармақшасында көзделген жағдайларда – Қазақстан Республикасы Президентінің жолданымдарын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабында көзделген жағдайларда соттардың жолданымдарын қарайды;
3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағына сәйкес азаматтардың жолданымдары бойынша Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген олардың құқықтары мен бостандықтарын тікелей қозғайтын Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарайды;
4. Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 4-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының жолданымдарын қарайды.
5. Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 5-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жолданымдарын қарайды.

• Конституциялық Сот тек қана құқық мәселелерін шешеді және жүгінуге себеп болған нақты мән-жайларға баға бермейді.

Төрағалар тізімі

№	Суреті	Аты-жөні (Өмір сүрген жылдары)	Басқарған уақыты
Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты (1992–1995)
1		Мұрат Баймақанов (1933 туған)	1992	1995
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі (1995–2022)
1		Юрий Ким (1940—2000)	ақпан 1996	15 қараша 2000
2		Юрий Хитрин (1946—2004)	21 желтоқсан 2000	15 маусым 2004
3		Игорь Рогов (1950 туған)	15 маусым 2004	11 желтоқсан 2017
4		Қайрат Мәми (1954 туған)	11 желтоқсан 2017	31 желтоқсан 2022
Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты (2022–)
1		Эльвира Азимова (1973 туған)	1 қаңтар 2023	—

Судьяларының тізімі

Реті	Аты-жөні	Тағайындалған уақыты
1	Төрағасы — Эльвира Әбілхасымқызы Азимова	2023 жылғы 1 қаңтар
2	Төраға орынбасары — Бақыт Маратұлы Нұрмұханов	2023 жылғы 1 қаңтар
3	Асан Қайруллаұлы Ескендіров	2023 жылғы 1 қаңтар
4	Қайрат Төлегенұлы Жақыпбаев	2023 жылғы 1 қаңтар
5	Айжан Ержанқызы Жатқанбаева	2023 жылғы 1 қаңтар
6	Айгүл Қуанышбайқызы Қыдырбаева	2023 жылғы 1 қаңтар
7	Қанат Сергейұлы Мусин	2023 жылғы 1 қаңтар
8	Еркін Әнуарұлы Оңғарбаев	2023 жылғы 1 қаңтар
9	Роман Анатольевич Подопригора	2023 жылғы 1 қаңтар
10	Сергей Федорович Ударцев	2023 жылғы 1 қаңтар