Қазақстан археологиясы

Қазақстанның кең-байтақ даласында 4970-ке жуық археологиялық ескерткіш мемлекеттік есепте тұр. Орта ғасырлар кезеңінде тарихшылар, географтар, саяхатшылар және ғалымдар ескі қоныстар мен қалалардың орны туралы мәліметтер қалдырған.

XVIII ғасырдағы зерттеулер

1707 жылы жарық көрген С.Ремезовтің «Сібір картасы» қазақ даласындағы археологиялық ескерткіштер туралы мәліметтерді қамтиды. 1733 жылы Г.Ф.Миллер бастаған бірінші академиялық экспедиция қазақ жерінде жұмыс істеді. П.И.Рычковтың 1774 жылы жарық көрген «Орынбор топографиясы» атты еңбегінде ертедегі кеніштердің орны туралы ақпараттар бар. Бұл кезеңдегі зерттеулер ғылыми негізде жүргізілмей, кездейсоқ табылған жәдігерлерді жинаумен шектелді.

XIX ғасырдағы зерттеулер

Ресейдегі археологиялық зерттеулердің кеңеюі Қазақстандағы көне ескерткіштерді ғылыми түрде зерттеуді қажет етті. Атақты қазақ ғалымы Ш.Уәлиханов өз қолжазбаларында ортағасырлық Талғар және Шеңгелді қалалары туралы мәліметтер қалдырған. Орыс шығыстанушысы В.Радлов Шығыс Қазақстандағы археологиялық ескерткіштерді бірінші болып тарихи кезеңдерге бөлді. Оның еңбектері Қазақстан археологиясының дамуына үлкен үлес қосты.

1867 жылы Ресейдің Археологиялық комиссиясының шешімімен орыс шығыстанушысы П.Лерх Түркістан өлкесін зерттеуге кірісті. Ол Сауран, Сығанақ, Тараз қалаларының жоспарларын картаға түсіріп, Жаңакент қаласындағы археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді және ортағасырлық қалаларды зерттеудің ғылыми негізін қалады.

1862 жылдан бастап В.Радлов Шығыс Қазақстан жерінде археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1893-1894 жылдары белгілі ғалым В.Бартольдтың Орта Азияға ғылыми сапары Қазақстан археологиясының дамуына негіз болды. Оның ғылыми еңбектері әлі күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ. 1895 жылы академик В.Бартольд Ташкент қаласында алғашқы археологтар үйірмесін ашты. Үйірме мүшелері В.Кларе мен А.Черкасов 1904 жылы Отырар қаласында қазба жұмыстарын жүргізді.

XX ғасырдағы зерттеулер

1920 жылы Түркістан мәдени ескерткіштерді қорғау және мұражайлар комитеті құрылды. Комитеттің негізгі міндеті тарих ғылымының үлкен бір саласы – археологияны дамыту болды. Сайран және Тараз қалаларында археологиялық зерттеулер жүргізіліп, М.Массоның Түркістан туралы алғашқы ғылыми еңбектері жарық көрді.

XX ғасырдың 30 жылдарында Қазақстанда М.Грязнов, И.Синицын, С.Черников және О.Кривцова-Гракова бастаған экспедициялар орталық және шығыс аймақтарда жұмыс істеді. 1936-1940 жылдардағы А.Бернштам бастаған археологиялық зерттеулер ғылыми жағынан өте құнды болды. Экспедиция Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жеріндегі сақ дәуірінен соңғы орта ғасырлардағы ескерткіштерге зерттеулер жүргізді.

Қазақстан жеріндегі ежелгі адамдар

Тек 1948 жылы белгілі археолог Г.Н. Сосновский кездейсоқ табылған тас құралдар мен жануар сүйектерін зерттей отырып, «Қазақстан жерінен Азияның осы бөлігіне тән алғашқы қоныстанушылардың қалдықтары табылуы мүмкін», – деген болжам айтты. Қазақстан археологтарының жетістіктері бұл болжамнан асып түсті. Талантты қазақстандық археолог X.А. Алпысбаев 1957 жылы Үлкен және Кіші Қаратау жоталары маңынан ертедегі тас дәуіріне жататын көптеген тұрақ пен үңгір тапты. Бұл жаңалықтар қазіргі уақытқа дейін жалғасын тауып келеді. Қазіргі уақытта Қазақстанның барлық аймақтарында ерте тас ғасыры ескерткіштерінің орны белгілі болды. Оларға «Бөріқазған», «Тәңірқазған», «Тоқалы», Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ, «Шабақты», «Мұзбел», «Үшбас», «Қошқорған», «Шоқтас», «Ащысай», «Семізбұғы», «Қарабас», «Ангресор», «Батпақ» және басқа да ескерткіштер жатады. Қаратаудың алғашқы тұрғындары от жағып, оны сөндірмей, ұстай білген. Олар аң аулаумен, азық болатын өсімдіктерді жинаумен айналысқан. Орталық Қазақстандағы қазбаларға қарағанда, ежелгі адамдар тас құралдарын кеңінен пайдаланған. Олар тастарды үшкірмен, қырғыштармен, шапқылармен және кескіштермен жасап, өз қажеттеріне жаратқан.

Жетісу аймағында артефактілері анықталған тас дәуірінің тұрақтары Шарын өзені аңғарындағы «Ақтоғай-1-4» ескерткіштерінен табылды. Осы аймақта тарих ғылымдарының докторы, профессор Ж.Қ. Таймағамбетов көп мәдени қабаттан тұратын Майбұлақ тұрағын ашты. Ол Алматы облысындағы Жамбыл ауданы Қарғалы ауылынан оңтүстік-батысқа қарай екі шақырым жерде Іле Алатауының солтүстік беткейінде орналасқан. Қазба жұмыстары төбешіктің орталық бөлігінде жүргізіліп, оның аумағы 130 шаршы метрді құрады. Қазбаның тереңдігі 8 метрге жетіп, үш мәдени қабат анықталды. Қазба барысында таспен қаланған ошақ пен оттың орны анықталды. Еңбек құралдарынан екі қырғыш, қырнауыш, ойықты құрал табылды. Мәдени қабаттардың қалыңдығы адамдардың ұзақ уақыттық қонысымен қатар, тұрақ-шеберханалардың болғандығын дәлелдейді.

Тарих ғылымдарының докторы, профессор В.Ф. Зайберт басқарған Солтүстік Қазақстан және Көкшетау археологиялық экспедицияларының 30 жылдық ғылыми зерттеулері Қазақстанның ежелгі тарихында әлемдік өркениеттер қатарына жататын бірнеше жаңалықтарды ашты. Жылқы жер бетінде тұңғыш рет б.з.д. IV мыңжылдықта Солтүстік және Орталық Қазақстанда қолға үйретілді. Бұл құбылыстың тарихи мәні өте зор. Б.з.д. IV мыңжылдықтан бастап, Еуразияның ежелгі жылқыларының пайда болу кезеңінен XVII-XVIII ғасырлардағы индустриялы дәуірге дейін жылқы өркениет үдерісінің дамуында тек ұлы далада ғана емес, ескі әлемнің адамдар мекендейтін барлық жерлерінде де негізгі рөл атқарды.

«Ботай» қонысы әлемде алғашқылардың қатарында жартылай отырықшылық тұрмыс салтына көшті. Жартылай жер үстіне тұрғызылған үйлер ағаштан, саз балшықтан, жылқы сүйегінен, қайың қабығынан және шымнан салынды. Үйлердің ауданы 120 шаршы метрге дейін жеткен. Олардың пішіні көпбұрышты, ал күмбез тәрізді төбелері ешқандай тіреусіз-ақ өте берік болды.

Ботайлықтар қола дәуіріне дейін екі мың жыл бұрын мыстан жасалған құрал-саймандар мен әртүрлі заттарды пайдаланған. Ежелгі ботайлықтардың үй кәсібінде сүйектен заттар жасау кеңінен қолданылды. Сонымен қатар, тері илеу, тоқыма бұйымдарын дайындау, ағаш өңдеу де дамыды. Сүйектен және мүйізден жасалған бұйымдарға аралау, бұрғылау, жону және жылтырата тегістеу әдістері кеңінен қолданылды, тіпті оларды өңдеуге мыс құралдарды да пайдаланған.

«Ботай мәдениетін» жалғастырушылар алғаш рет даладағы малшылардың күнтізбегін жасады. Қыста олар қыстақтарда әрі тұрақты үйлерде тұрса, жаз айларында Жезқазған мен Ұлытаудың таулы-дала аймақтарында малдарымен бірге көшіп жүрген. Қыш құмыраға салынған екі доңғалақ пен олардың ортасында тұрған аттың нақышталған кескіні бұл көшпелі өмірдің дәлелі болып табылады.

Қазақстандық археологтар мен олардың шетелдік әріптестерінің «Ботай мәдениетіне» қатысты ғылыми ізденістері бүкіл әлемде ғылыми және қоғамдық жариялылыққа ие болып, олардың жұмыс нәтижелері адамзаттың жұмбақ тарихының сансыз сауалдарына жауап беруде және болашақта да жауап бермек.

Алғашқы палеометалл және индустрияның бастауы

Қазақстан жеріндегі археологиялық зерттеулер Ғылым академиясы құрылғаннан кейін жаңа қарқынмен жүре бастады. Республикадағы археологиялық зерттеулерге Тарих институтының археология бөлімі жетекшілік етті. Академик Ә.X. Марғұлан бастаған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы көптеген жылдар бойы ұлы Арқа жеріндегі зерттеулерін жүргізді. Қола дәуірінің негізгі орталықтарының бірі – Орталық Қазақстан. Бүгінгі күні ғалымдар бұл өңірден сол кезеңге жататын 30-дан аса елді мекен мен 150-дей қабірді (қорымды) зерттеді. Біздің заманымызға дейінгі XII-VIII ғасырлар «Беғазы-Дәндібай мәдениеті» деп аталады. Бұл мәдениет Қарағанды қаласы маңындағы Дәндібай ауылында және Балқаштың солтүстік төңірегіндегі Беғазы қойнауында қола ескерткіштерінің алғаш табылған жерлеріне қарай аталған.

«Беғазы-Дәндібай мәдениеті» Атасу өзенінен Ертіске дейінгі байтақ даладан табылған көптеген ескерткіштерімен сипатталады. Олардың қатарына «Ақсу-Аюлы-ІІ», «Ортау-ІІ», «Байбала-ІІ», «Бесоба», «Бұғылы-ІІІ» кешендері жатады. Археологтардың еңбегімен Солтүстік және Батыс Қазақстанда қола дәуірінің көптеген ескерткіштері ашылды. Оның ішінде ғылымға кеңінен белгілі «Алексеевка», «Ұралысай», «Тастыбұлақ» және басқа қоныстар бар. Батыс Қазақстан жеріндегі қола дәуірінің ескерткіштері таспен қоршалған болса, Есіл өңірінің Петровка, Боголюбово төңірегіндегі елді мекендер орман және қазылған ор топырағынан соғылған дуалмен қоршалған.

Археологиялық жаңалықтар

Қола дәуіріне жататын Қазақстан жеріндегі ежелгі қалалардың бірі – Қостанай мен Челябі облыстарының түйіскен жеріндегі Арқайым. Соңғы кездегі археологиялық зерттеулер Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қола дәуірінде адамдар қоныстанғанын және игергендігін көрсетіп отыр. Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан, қола дәуірінің соңғы кезеңіне жататын Түгіскен кесенесі (мазары) де маңызды ескерткіштердің бірі. Мазар саз кірпіштен салынып, іші дөңгеленіп, қабырғаларының сырты төртбұрышты болып келген. Шеңберді айналдыра кірпіштен тікбұрышты тіреулер өрілген. Үйдің ортасына және дәліздерге ыдыстар, қоладан жасалған құралдар мен қарулар, алтын әшекейлер қойылған. Өлген адамның мәйітін ортаңғы бөлмеге жатқызып өртеген.

Металлургия және тау-кен өндірісі

Қола дәуірінде далалық өркениеттің іргетасы қаланды. Орталық Қазақстан аймағы Орал тауларынан Енисейге дейін, оңтүстігінде – Тянь-Шань мен Памир, Орталық Азияның шөлдеріне дейінгі аралықты қамтыған Андронов тарихи-мәдени қауымдастығының құрамында болды. Бұл мәдени орта Еуразия аймағындағы бірегей құбылыс болып табылады. Б.з.д. II мыңжылдықта өндіруші мал шаруашылығы мен кешенді отырықшы-бақташылық бағыттары толықтай қалыптасты.

Жезқазған кенішінен қола, сақ және орта ғасырлар дәуірлерінде 1 миллионнан астам тонна мыс рудасы алынған. Аса ірі көне кен орнына «Кенқазған» жатады. Мұндағы көне карьердің қазіргі ұзындығы – 500 м, ені 100 м. Мамандар оның қазіргі сақталған тереңдігі 10 м, ал кезінде 30 м-ге жеткен деп санайды. «Кенқазғаннан» көне дәуірде 800 мың тонна мыс рудасы алынған. «Кенқазған» рудасы одан 100 шақырым қашықтықтағы қола дәуірінің «Атасу» қонысына жеткізіліп, сонда балқытылған. Атасу өзені алқабында орналасқан осы қонысты зерттеген археологтар мұнда 22 балқыту пешінің орнын ашты. Қарағанды облысындағы «Суықбұлақ», «Қарқаралы 1-2», «Шортандыбұлақ», «Талдысай» сынды көптеген металлургиялық қоныстар да бар.

Қорытынды

Орталық Қазақстан Еуразияның аймағында үлкен тау-кен, металлургия және металл өңдеу ошақтарының біріне айналды. Қазақстан жеріндегі қола дәуірі қоныстарының ең үлкені болып табылатын «Кент» қонысының ауданы – 30 гектар. Мұнда тұрғын үй, түрлі шеберханалар, ғұрыптық орындар санатына кіретін 100-ден астам құрылыс орны бар. Беғазылықтар әскери ақсүйектер – пәрменді көсемдер басқарған бірнеше ірі тайпалық бірлестіктен құралған. Үлкен көлемдегі тас кесенелер билік пен байлықты өз қолдарына жинаған, металл өндіру мен оны бөліп тарату саласына бақылау жасап отырған, алыс өлкелерге жорықтар жасаған қаһарлы көсемдердің қабірлері болып табылады.

Петроглифтер

Қазақстан аумағында петроглифтердің зерттелу тарихы 100 жылдан астам уақытты қамтиды. Тас ғасырынан бастап кейінгі орта ғасыр уақытына дейінгі кезеңдерді қамтитын петроглифтер түрлі аймақтарда табылған. Оларға «Тамғалы», «Теріс», «Қарасай», «Баянжүрек», «Ешкіөлмес», «Маңғыстау», «Мұғалжар», «Қаратау», «Қарақыр», «Ақбақай», «Қырғыз Алатауы» жатады.

Таңбалы археологиялық кешені

2004 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мәдени мұра тізіміне Қазақстаннан екінші болып «Таңбалы археологиялық кешені» енгізілді. Бұл кешен Қожа Ахмет Яссауи кесенесінен кейінгі екінші орынға ие болды. «Таңбалытас» суреттері Таңбалы өзенінің құрғап қалған арнасының ортасындағы жырылған сайдың аңғарында орналасқан. Өзеннің екі жағындағы жота беткейлерінің жоғарғы жағы сурет салуға қолайлы.

Петроглифтердің сипаттамасы

Таңбалының петроглифтері Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы жартас суреттерінің ең көп шоғырланған жерлерінің бірі. Әртүрлі кезеңнің шеберлері салған бұл суреттер осы маңда тұрған тұрақтар мен жерлеу орындары арқылы дәлелденеді. «Таңбалытас» суреттері антропоморфты бейнелер – күн сияқты бетперде киген фигуралардың көптігімен ерекшеленеді. Бұл суреттер жартас бетінің ең ұшар биіктеріне салынған, мұның себебі олар үлкен кеңістікте көзге көрінуі үшін және күн сәулесі түсіп тұруы үшін қажет болған.

Күн басты бейнелер

Таңбалының «күн басты» бейнелері олардың орны мен атқарған қызметіне қарамастан, жоғары белгілік пен үлкен ақпаратқа ие. Кейбір зерттеушілер «күн басты» бейнелер алғашқы құдайларды емес, рух пен құдайлардың араласуын білдіреді деп санайды. Бұл бейнелер діни-ғұрыптық іс-әрекеттерге қатысушылардың антропоморфтық бейнелерге теңестірілуін және мифопоэтикалық сананың көрінісін білдіреді. «Күн басты» бейнелердің әртүрлі болуы пантеонның көпсатылы иерархиясын көрсетеді.

Мифологиялық кешен

Бақсылықтың мифологиялық кешенінде ғарыштық кеңістіктің үш мүшеден тұратындығының идеясы мен оның «әлем бәйтерегімен» байланыстылығы басты орынды алады. Бақсы өзі, бір жағынан, «әлем бәйтерегін» білдірсе, екінші жағынан, байланыстырушы рөлін атқарады. Таңбалының «күн басты» бейнелері күн құдайына табынумен, өмірлік айналыммен, табиғи циклмен байланысты болуы мүмкін. Бұл персонаждардың тур-бұқалар бейнелерімен және мифтік-ғұрыптық кешендермен, әсіресе құрбандық шалу идеясымен байланысты екені сөзсіз. Кеуделеріне суреттер салынған бұқалардың бейнелері жиі кездеседі және кей зерттеушілер оларды бақсылық транс сәттеріндегі қалыптасқан күйдің нәтижесі ретінде түсіндіреді.

Әскери күймелер

Көптеген әскери қос атты күймелердің бейнелері күнге табынумен байланысты. Б.з.д. II мыңжылдық ортасында далалық Еуразияның қола дәуірі тайпаларында әскери күймелердің культі дамыды. Қоғамда күймелердің кастасы ерекше артықшылықтарды пайдаланды, бұл жайлы көне арийлердің қасиетті жазбаларында айтылған.

Киіз үйі

Қола дәуірінде Қазақстан жерінде мекен еткен тайпалардың қоныс жайларын анықтау мақсатында бірнеше қазба жұмыстары жүргізілді. Бұл қазбалар әдетте қоныстар өзендердің жағасында, жайылымы мол алқаптарда, көлдердің маңында орналасқанын көрсетті. Қоныстар 6-10 үйден, ал үлкендері 20 үйден тұрды. Өзен жағасында бір немесе екі қатар болып тізілген тұрғын үйлердің аумағы 100 шаршы метрден 300-400 шаршы метрге дейін жеткен.

Қола дәуіріне жататын «Шағалалы», «Петровка», «Атасу», «Бұғылы» тұрақтарын қазған кезде дөңгелек сызықтар мен торкөз шарбақтан көтерілген көп қырлы қабырғалары бар, төбесі конус немесе пирамида тәрізді етіп жабылған үй қалдықтары табылды. Сондықтан «қазақтың киіз үйінің жобасы ежелгі қола дәуірдегі баспаналар негізінде пайда болған» деп айтуға толық негіз бар.

Киіз үйдің тарихы мен құрылымы

Киіз үй б.з.д. VII ғасырда кеңінен пайдаланылып, киіз басу белгілі бір еңбек кәсібіне айналды. Киіз үйдің сол кезден бастап кең тарағанын Гоби Алтайы, Сібірдегі Баяр қия тасы және Қырым жартастарында тасқа қашалған суреттерден байқауға болады. Сақ тайпаларының киіз үйде тұратынын алғаш рет ертедегі грек тарихшылары жазған. Киіз үйдің сыртқы пішіні байырғы дың, домбауылдарға ұқсас, шеңбер қабырғалы, төбесі күмбезделіп келеді.

Киіз үйдің символикасы

Киіз үйдің ерекше мәні бар басты символы – оның шеңбер тұрпаты. Шеңбер жалпы мәдениетте дүниенің символы ретінде доминант рөлге ие болған. Шығыс сәулетінде, өнері мен кейбір жазу таңбаларында дөңгеленген шеңбер тәріздес формалар кеңінен қолданылған. Киіз үйдің үш деңгейлік құрылымдық бөліктері (кереге, уық, шаңырақ) әлемнің үш қабатын бейнелейді. Ішкі кеңістігіндегі төр – сый-құрмет орны, ошақ – жылу көзі, кіндік және басқа да ерекше мәнді орындар сол қоғамдағы негізгі әлеуметтік қатынастарды көрсетеді.

Экологиялық үйлесімділік

Көшпенді халықтың экологиялық жүйеге барлық жағынан үйлесімді баспана үлгісін жасап шығаруы асқан шеберліктің көрінісі болып табылады. Осы шығармашылық нәтижесі – киіз үй әлемдік өркениеттің бірегей үлгісі ретінде танылған. Киіз үйдің құрылымы, оның табиғатпен үйлесімділігі, кеңістікті тиімді пайдалану мүмкіндігі қазақ халқының өмір сүру салтына толықтай сай келеді.

Қазақстандағы сақ және сармат археологиясы

1957 жылы атақты археолог, тарих ғылымдарының докторы, профессор К.Ақышев бастаған Жетісу археологиялық экспедициясы үйсін қоныстарымен қатар сақ қорғандарын зерттей бастады. Іле алқабында орналасқан «Бесшатыр» қорғандары қазылды. Сол уақытта археолог С.С. Черников бастаған экспедиция Шығыс Қазақстандағы «Шілікті» қорғанын қазу кезінде көптеген тамаша олжалар тапты.

Есік қорғаны және алтын адам

1969 жылы Есік қаласының маңынан қазылған сақ қорғандарының бірінен алтын киіммен жерленген адамның қабірі ашылды. «Есік» қорғанына жерленген адам – әрі жауынгер, әрі абыз, әрі малшы болған. Бұл оның қабірінде табылған қару-жарақтардан, ерекше шошақ қалпағынан, айнадан және бақташының ұзын ерме қамшысынан белгілі.

Сақ мәдениеті

Сақтарда аң стилі жоғары орында болған. Оның басты тақырыбы аңдар мен аңыздардағы құбыжықтардың суреттелуі еді. «Аң стилі» өнері ежелгі аңыздарда сақталған адамның әртүрлі жануарлардан шыққандығы туралы түсініктермен байланысты. Сақ аңыздарында жылқы күнмен және отпен байланыстырылды. «Есік» қорғанынан табылған патшаның бас киімінде бейнеленген қанатты аттар күн қозғалысын білдіреді.

Белгілі археолог, тарих ғылымдарының докторы З.Самашев Шығыс Қазақстандағы «Берел» қорғандарының бірінен 13 аттың сүйегін тапты. «Шілікті» қорымындағы «Бәйгетөбе» обасын тарих ғылымдарының докторы, профессор Ә.Төлеубаев зерттегенде табылған алтын заттар мен құрылысына қарап, сақтарда сәулет өнері мен қолөнер бұйымдарын жасаудың жоғары дәрежеде болғандығы анықталды. Орталық Қазақстан аймағындағы «Талды-1-2» қорымдарын зерттеген археолог, тарих ғылымдарының кандидаты А.Бейсенов сақ обасынан өте көрнекті алтын бұйымдар тапты.

Сақтардың түсінігі бойынша, құдай әртүрлі жануарлар бейнесінде өмір сүрген. Бұл мифологиялық бейнелер Еуразия даласындағы өнерде өзіндік «аң стильді» тудырды.

Сармат тайпалары

Сармат тайпалары Еуразияның саяси-экономикалық және мәдени өмірінде елеулі рөл атқарған. Археологиялық тұрғыдан маңызды сарматтардың жерлеу орындары Батыс Қазақстан облысының Шыңғырлау ауданындағы Лебедевка ауылының маңынан табылып, зерттелді. Бұл қорым диаметрі 10-20 м, биіктігі 0,5-2 м болып тігінен бір-біріне жақын орналастырылған бөренелермен бекітілген. Қабірдің қалың тақтай төселген еденінде басы солтүстікке қаратылған әйел адамның қаңқасы табылды.

Табылған заттардың ішінде ең маңыздысы – гректер жасаған қола құмыра. Оның тұтқасы ернеуіне бекітілген жерінде атылғалы тұрған кобра жыланының басымен аяқталған, ал бүйіріне бекітілген жері гректердің шарап құдайы Дионистің бейнесінде берілген. Бұл бай қорғандар сарматтардың Қара теңіз жағалауындағы гректің қала мемлекеттерімен тығыз байланысты болғандығын, сондай-ақ грек мәдениетінің сарматтар қоғамының дамуына әсер еткендігін дәлелдейді.

Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалар

Ұлы Жібек жолы – адамзат өркениетінің теңдесі жоқ тарихи ескерткіші. Бұл керуен жолы ғасырлар бойы Еуропа мен Азия арасындағы сауда-саттық, мәдени және ғылыми байланыстардың негізгі артериясы болды. ІІ ғасырдан бастап, Шығысты Батыспен байланыстырып, елдер мен халықтардың экономикасының, мәдениетінің дамуына үлкен әсер етті. «Ұлы Жібек жолы» атауы тек 1877 жылы неміс географы Фердинанд фон Рихтгофеннің еңбегінде пайда болды. Бұл атау адамзаттың таңғаларлық жетістігінің куәсі болып, халықтардың ғылыми ойларымен, мәдени және діни идеяларымен бөлісуіне мүмкіндік туғызды.

Ұлы Жібек жолының бағыты

Бас сауда жолы Тянь-Шань тауларының бөктерімен жүріп, Сырдария, Талас, Шу, Іле алқабын кесіп өтіп, Қытайға қарай созылды. Оның тармақтары Сырдария жағасымен Аралды бойлай Жайық өзеніне, ары қарай Қара теңіз жағалауына, Византияға, Батыс Еуропаға өтті. Жібек жолы арқылы Рим, Франция, Византия, Русь, Иран, Араб халифаты, Түркі қағанаттары, Қытай, Корея, Жапония сияқты елдерде өндірілген тауарлар ағылды.

Мәдени және діни алмасулар

«Жібек жолы» арқылы тауарлармен қоса өнер, архитектура, мәдениет, музыка мен би өнері, қойылымдар таралды. Иран, Соғды, түркі өнерпаздары Қытайдың би мәдениетіне үлкен үлес қосты. Осы жол арқылы діни ой-пікірлер де таралды. Миссионерлер өз діндерін алыс елдерге алып барды. Үндістаннан Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы Қытайға, Кореяға, Жапонияға буддизм келді. Вавилоннан Иран мен Кавказ маңы арқылы иудей діні тарады. Жібек жолы буддизммен қоса, христиан және ислам діндерінің кең өріс алуына себепкер болды.

Қазақстандағы Ұлы Жібек жолы

Қазақстанның отырықшы қала халқы мен көшпелі тайпалары көрші елдермен және алыс жұртпен қарым-қатынас жасауы арқасында ежелгі өркениетті өмірге әкелді. Қала мәдениетінің қалыптасқан екі ауданы – Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда 100 жылға жуық уақыт археологиялық зерттеулер жүргізіліп келеді. Археология халықтардың материалдық мәдениетінің негіздерін зерттеуге барынша көңіл бөліп келеді.

Отырар қаласы

Отырар қаласы Ұлы Жібек жолындағы маңызды орталықтардың бірі болды. VІ-VIII ғасырларда Отырар – Фараб Сырдарияның орта шеніндегі ірі феодал иелігінің астанасы болған, ІХ-ХІІ ғасырларда – аймақтың бас қаласы, ХІІІ-ХV ғасырларда – Қазақстанның оңтүстігіндегі аса ірі қалалардың бірі, ал ХVІ-ХVІІ ғасырларда Қазақ хандығының саяси және экономикалық орталығына айналды. Отырар ХVІІІ ғасырдың орта шенінде қаңырап бос қалып, сол ғасырдың екінші жартысында әбден қирап, жергілікті тұрғындар Отырартөбе деп атап кеткен үйіндіге айналды.

Археологиялық зерттеулер

Археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде Отырар қаласының құрылысы, тұрғын үйлер, қолөнер шеберханалары жайлы көптеген құнды деректер алынды. Сонымен қатар, Сауран, Испиджаб, Тараз, Құлан, Меркі, Ақтөбе, Қаялық, Талғар, Жанкент, Жент, Сидақ, Ясы, Алтынтөбе, Мардан, Тамды, Түймекент, Бектөбе, Кедер, Жамұқат, Бозоқ қалаларындағы құрылыстар зерттелді. Жаңакент пен Баба-Атадағы ішкі қамал құрылыстары, Құлан мен Көкмардандағы тұрғын үйлер, Суяб пен Науакеттегі будда храмдары мен мешіттер, Испиджабтағы ғибадат орындары да белгілі болды.

Қазақстан қалаларындағы бейнелеу және сәндік өнері «Ұлы Жібек» жолы бойында орналасқан Орта Азия, Таяу және Орта Шығыс, Шығыс Түркістан қалаларымен ұқсас болып келеді.

Ұлы Жібек жолы арқылы Еуразияның түйіскен жерінде бір-біріне ұқсамайтын мәдениеттердің өзара тоғысып, сабақтасып жатуына ыңғайлы жағдай туды. Бұл жол халықтар арасындағы мәдени, экономикалық және діни байланыстың дамуына үлкен үлес қосты.

«Мәдени мұра» бағдарламасы

2003 жыл Қазақстанның мәдени дамуындағы белесті кезең болды. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың халқымызға Жолдауында «Мәдени мұра» бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарлама мәдениетімізді зерттеу мен сақтау мақсатында маңызды қадам болып табылады. Археологиялық кешендерге ауқымды қазба жұмыстары жүргізіліп, олардың маңызына қарай таңдалып алынған ескерткіштер зерттелді. Зерттеуге ұсынылған кешендер халықтың генетикалық жады үшін маңызды болып табылатын тарихи-мәдени эталонды ескерткіштер және «Бүкіләлемдік мәдени мұра» бағдарламасының номинаттарының тізіміне енгізілген ескерткіштер болды.

Мәдени мұраның маңызы

Мәдени мұраны зерттеу – өткен тарихымызды, мәдениетіміздің терең бастауларын тану. Қазақстан үшін де, басқа елдер үшін де антропогенез мәселелері маңызды болып табылады. Еуразия мен Африканың жақын және алыс аумақтарымен өзара мәдени байланыстағы елдің алатын орнын зерттеу аса маңызды. Мәдени мұра әр алуандығымен байырғы өркениетті қоғамның басты белгісі, ұлттық және мемлекеттік дүниетанымның интеграциялық құрамдас бөлігі болып табылады. Мәдени мұраның заттық бөлігі халықтың материалданған жады тәрізді көрінеді. Оның маңызды бөлігін археологиялық мәдени мұра құрайды. Археологиялық ескерткіштер тас және қола дәуірінің тұрақтары, кен өндіру, суландыру жүйелері, қорғандар мен бекіністердің үйінділері, ортағасырлық қалалар мен монументальды құрылыстарды қамтиды.

Қазіргі қоғам үшін маңыздылығы

Қазіргі қоғам үшін мәдени мұраның айрықша мәні бар. Ғылыми-техникалық революция мен электрондық ақпарат құралдары дәуірінде мәдени мұраның қажеттігі арта түсуде. Жаһандық стандартқа жетелейтін жаңадан орын алған стереотиптер мәдени мұраның сақталуы мен пайдаланылуын қамтамасыз ету қажеттігін дәлелдейді. Қазақстан мәдени мұраны сақтап қалу мен пайдалану мәселелеріне ерекше мән беріп отыр. Дамыған елдерде әл-ауқат деңгейінің жоғары болуы бұқаралық туризмнің дамуына ықпал етеді, ал бұл «Мәдени мұраға» деген көзқарасты жақсартады.

Археологтар мен зерттеушілер

Қазақстанның мәдени мұрасын зерттеу мен сақтау жұмыстарының басында көптеген танымал археологтар мен зерттеушілер тұр. Олардың қатарына К.Байпақов, З.Самашев, В.Зайберт, С.Жолдасбаев, Ж.Таймағамбетов, М.Елеуов, М.Қожа, Ә.Төлеубаев, А.Марьяшев, Ә.Ақышев, В.Евдокимов, А.Подушкин, Р.Бурнашева, Т.Савельева, М.Хабдуллина, Е.Смағұлов, Ж.Құрманқұлов, Н.Алдабергенов, Т.Жауымбаев, Ж.Смайлов, О.Артюхова, А.Досымбаева, Ю.Мотов, А.Ермолаева, М.Тұяқбаев, М.Қасенов, А.Бейсенов, А.Бисембаев, А.Рогожинский, И.Кукушкин, В.Варфоломеев, А.Плешаков, Д.Тәлеев, А.Волошин, Г.Терновая, Ж.Жетібаев, Ғ.Омаров, В.Мерц, В.Логвин, Ғ.Бексейтов, Г.Петенева, Ғ.Ысқақов, Г.Жұмабекова, Д.Воякин, Г.Базарбаева, Т.Лошакова, А.Астафьев, А.Оңғар, Е.Есжан, С.Ақылбек, А.Ержігітова, С.Мургабаев, М.Бақтыбаев, Б.Железняков, А.Горячев, С.Потапов, Т.Мамиров, А.Чотбаев, О.Кузнецова, С.Ілияс, С.Қалиев, Ж.Утубаев, Д.Байтілеу, А.Нұсқабай, Е.Төлегенов, М.Сейітқалиев, Е.Әміров, Е.Оралбай, Т.Өсеров және басқа да көптеген археологтарды мақтанышпен айтуға болады.