Қазақстан жоғарғы оқу орындарының тарихы
1919-20 жылдары Орынборда, Қызылордада, Семейде ағарту институттары ашылды, мысалы 1920 жылы Түркістан мемлекеттік университеті (кейінірек Ортаазиялық университет). Ол Орта Азия мен Қазақстан үшін кадрларды даярлаудың негізгі орталығына айналды. Оның жанынан қазақ жастарын оқыту үшін арнайы бөлімдер жұмыс істеді. 1920 жылы Ордада Бөкей ағарту институты ашылды. 1921 жылы Орынборда (кейін Қызылордаға ауыстырылды) және Верныйда – қазақ халық ағарту институттары ашылды.
Қазақстанның бірінші жоғары оқу орны – Қазақ педагогикалық институты – 1928 жылы Алматыда ашылды. Бұдан кейін 1929 жылы Алматы зооветеренарлық институты, 1930 жылы Қазақ ауыл-шаруашылық институты, 1931 жылы Қазақ медицина институты ашылды. Бір жылдан кейін Орал педагогикалық институты ашылды. 1932 жылы республиканың жоғары оқу орындарында 2 мың студент білім алды, оның ішінде 40,5% қазақтар. 1934 жылы Қазақ мемлекеттік университеті және Тауметаллургия институты ашылды.
1941 жылы республиканың халық шаруашылығында кәсіби мамандар арасында (52,3 мың адам) жоғары білімі барлар 16,8 мың.
1968-87 оқу жылдарында республиканың 55 жоғары оқу орындарында 274 мың студент білім алды.
1994 жылы Елбасымен «Болашақ» халықаралық стипендиясы бекітілді (1993 жылғы 5 қарашадағы № 1394 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы).
«Болашақ» бағдарламасы шеңберінде мамандарды дайындау 2005 жылдан бастап Басым мамандықтар тізіміне сәйкес жүргізіледі. Жыл сайын шетелде мамандарды дайындау бойынша Республикалық комиссия шешімімен Басым мамандықтар тізімі бекітіледі.
2008 жылдан бастап ауыл жастары, мемлекеттік қызметкерлер, ғылыми және педагогикалық жұмыскерлерге, ғылыми тәжірибиеден өту үшін квоталар қарастырылған.
2010 жылы ғылыми тәжірибие үшін 24 елдің 105 ғылыми ұйымдарында академиялық оқу үшін ұсынылған жоғары оқу орындары тізіміне 23 елдің 200 жоғары оқу орындары кірді.
2009-2010 оқу жылдарында «Болашақ» бағдарламасының 3000 стипендианты 27 елде білім алды.
1994 жылдан 2009 жыл аралығында бағдарлама бойынша 1700 астам адам бітірді.
2002-03 оқу жылының басында елде 177 жоғары оқу орны жұмыс істеді, онда 597 мың 489 студент білім алды. Жекеменшік жоғары оқу орындарының саны 127 құрады. Онда 257 мың жас білім алды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен жоғары білікті мамандарды даярлауда, оқытуда, ғылыми және мәдени дамуда едәуір жұмыс атқарып жатқан сегіз мемлекеттік жоғары оқу орнына ерекше мәртебе берілді. Олар - Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Қ.И. Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, С.Д. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеті, Т.Қ. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы, Қазақ ұлттық музыка академиясы.
Жаяу әскерлер әскери институты, Әуе қорғанысы әскери институты, Радиоэлектроника және байланыс әскери-инженерлік институты, Ұлттық қорғаныс университеті ҚР Қорғаныс министрлігінің әскери оқу орындары болып табылады және Қазақстанның Қарулы күштері үшін басқарушы, инженер-техник және арнайы мамандарды даярлайды.
2004 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі еліміздің жоғары оқу орындарында білім алуға болатын мамандықтардың санын барынша қысқартты. Жаңа тізбе халықаралық білім беру стандартының тізбесіне сәйкес қалыптастырылды.
Республикада 141 жоғары оқу орыны жұмыс істейді, оның ішінде 63-і мемлекеттік емес жоғары оқу орны. Студенттердің жалпы контингенті 768 мың адамды құрады. Профессорлық - оқытушылық құрамның саны 42 мың адам, оның 36 %-да ғылым докторы мен кандидатының ғылыми дәрежесі бар.
Болон процесінің талаптарына сәйкес Қазақстан мамандарды даярлаудың үш деңгейлі үлгісіне көшті: бакалавриат - магистратура - докторантура Ph.D.
Елдегі ірі жоғары оқу орындары - Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне шетелдік консултанттарды жұмысқа тарту үшін жыл сайын 2 млн. доллар бөлінеді.
Үздік педагогтердің кәсіби өсуін көтермелеу үшін «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» мемлекеттік гранты тағайындалады. Грант иегерлерінің үздік шетелдік оқу орындарында тағылымдамадан өту мүмкіндігі бар.
Білім беру ұйымдарын аккредиттеудің халықаралық үлгісіне көшу бойынша жұмыс жүргізілуде. Бұл жұмыс халықаралық аккредиттеу агенттіктерінің жұмыс тәжірибесін ескере отырып, қалыптастырылған. Қазіргі күні 42 жоғары оқу орны еуропалық агенттіктерде сапа менеджменті жүйесінің сертификаттау аудитінен өткен. Кластерлік бастамаларды ескере отырып, докторлық және магистрлік бағдарламалар бойынша мамандарды даярлау үшін басым мамандықтар тізбесі белгіленген.
2008-2009 жылдары 5 ұлттық университет Еуропа мен АҚШ-тың жетекші аккредиттеу агенттіктерінде 10 білім беру бағдарламаларын аккредиттеуден өткізуді жоспарлап отыр.
Ірі білім беру жобасының бірі - Астанада халықаралық деңгейдегі жаңа университеттің құрылуы. Жоба әлемдік жетекші тәжірибені қолдана отырып, өңірде бірегей академиялық ортаны қалыптастыруға бағытталған. Бұл ең жоғары әлемдік талаптарға сай корпоративті инфрақұрылымы, сапалы жаңа институттары мен орталықтары бар жаңа жоғары оқу орны болмақ. Осы жобаны іске асырудағы әріптестер - танымал шетелдік технологиялық институттар.
2010 жылы білім беру қызметін 42 мемлекеттік, 13 азаматтық емес және 90 жекеменшік, оның ішінде 16 жоғары оқу орны жүзеге асыруда. Мемлекеттік емес жоғары оқу орындарының саны 1991 жылғы 71 бірліктен 2010 жылғы 90 бірлікке өсті.
Жоғары оқу орындары студенттерінің саны 2001-2002 оқу жылындағы 514738 адамнан 2009-2010 оқу жылындағы 610264 адамға өсті.
Оқу орындарының профессорлық - оқытушылық құрамында (ПОҚ) сапалы өзгерістер орын алды. Егер 1992 жылы мемлекеттік азаматтық жоғары оқу орындарының ПОҚ 17100 адамды құраса, 2009-2010 оқу жылы 39200 адамды құрады.
Жоғары оқу орындардағы ғылыми дәрежелі қызметкерлер пайызының артуына ең алдымен ғалымдардың ғылыми ұйымдардан жоғары білім беру жүйесіне ауысуы себеп, сондай-ақ берілген ғылым докторы мен кандидаты дәрежелері санының өсуі.
2005 жылдан бастап шетелдік оқытушыларды және кеңес берушілерді жұмысқа тарту үшін екі жоғары оқу орнына (Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне және Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне) республикалық бюджеттен 2 млн. доллар бөлінеді (әр жоғары оқу орнына 1 млн. теңгеден).
Халықаралық білім берудің стандартының жіктеушімен (ХБСК) үйлестірілген және Болон декларациясының негізгі ережелеріне сәйкес жаңа Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мамандықтарының жіктеуіші әзірленді.
Мамандарды даярлаудың үш деңгейлі үлгісіне көшу жүзеге асырылды: бакалавриат - магистратура - докторантура. Аспирантура, докторантура Ph.D докторантурасы болып өзгертілді.
Қазақстан Республикасы Болон декларациясына қосылды. 30 жоғары оқу орны Университеттеріне Ұлы Хартиясына қол қойды.
Халықаралық жаңа ақпараттық технологиялар университеті (Алматы қ.), Назарбаев Университеті (Астана қ.) жұмыс істейді.
Жоғары білім беру сапасын бағалаудағы халықаралық тәжірибені ескере отырып, мемлекеттік аккредиттеу рәсімі енгізілді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы мақұлданды.
Дарынды жастарды қолдау үшін «Дарын» Мемлекеттік жастар сыйлығы тағайындалды (1992).
Дереккөз
өңдеу1. http://www.akorda.kz ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ РЕСМИ САЙТЫ