Қазақтың салт-дәстүрлері мен ырым-тиымдары

Қазақтың салт-дәстүрлері

Шарана шайқау

Жаңа түскен жас келін туыс ауылдарды қыдырып жүргенде, көпті көрген даңсалы бәйбшелер, жас келінге «шілде суына сал» деп күміс теңге, моншақ-маржан, жүзік, сырға сияқты бұйым береді. Жас келіншек босанғанда, баланы шаранасынан шайқап жуып тазартады. Шарана суды қазақтар шілде суы деп атайды. Бағанағы берген нәрселерді суға салады, оны баланы шомылдырған әйелдер таласа-тармаса шарана суын шайқап алады. Оны қазақ кадесінде «шарана шайқау» деп атайды.

Кіндік шеше

Қазақтың салтындағы үлкен бір сыйлы ана, мол каделі әйел «кіндік шеше» болып табылады. Туыт үстінде баланың кіндігін кескен әйелді «кіндік шеше» деп атайды. Қазақтар екінің бірі, егіздің сыңарына баланың кіндігін кестіре бермейді, қол-аяғы жеңіл, ауылда, ел ішінде беделі бар, мінезі жайраң қаққан, ақ еділ аналарға ғана кестіреді. Өйткені бала кіндік кескен адамға тартады, кіндік апасы қандай болса, балада дәл сондай болады деп ырымдайды. Кіндік жолын алған әйел балаға ит көйлек әкеп кигізеді. Бала қырқынан шыққанша қарап, тамақ жасап беріп көмектеседі. Әуелі үлкен азамат болғанда, азамат боп толғанда да кіндік апасын құрметтеп, кадесін өтеп жүреді. Кіндік апасына мал береді, киіт кигізеді.

Қыз айттыру

Әр ата-ана өз ұлының болашақ қалыңдығын ерте іздейді. "Анасын көріп, қызын ал" деген қағиданы ұстанады. Яғни болашақ құдасын орынды жерден, жақсы кісілерден, аталы ауылдан қарайды. Тұқымында ауруы бар отбасының қыздарына сөз салмайды. Лайықты деген адамдардың аулына әдейі барып, балаларының болашағы туралы әңгіме қозғайды. Өздерінің құда болу ниетін білдіреді. Мұны "қыз айттыру"дейді. Қазақтың ертеден белгіленген заңы бойынша, жеті атадан бері қыз алыспайды. Некелік ережеде әйел күйеуден 8 жас, еркек әйелден 25 жас үлкен болса, қосылуға рұқсат етілмейді.

Табалдырық аттау

Ұл жақтың адамдары қыз жаққа құда түсе келгенде, қыздың жеңгелері құдаларды үйге кіргізбей табалдырық аттатпай тосып алады да, «табалдырық аттар бер» деп каде сұрайды. Дайындалып келген құдалар көйлек-көншек, не ақша беріп, табалдырық кадесін өтеп барып үйге кіреді, төрге шығады. Оны қазақ кадесінде «табалдырық аттау» деп атайды. қазақта «табалдырықтан артық тау жоқ, кадесін өтемесең одан асқан дау жоқ, жеңгеден озған жау жоқ» деп қалжың айтып каде өтеп үйге кіруді жақсы салт, танысудың сыры, кісі сынаудың сыны еткен. Қазақта «табалдырықта бақ тұрады» табалдырықты құрметтемеген бағынан айырылады, «табалдырықтың екі жағында тұрып қол алспайды, ондай жерде жау болатын адамдар ғана алысады» деп санайды.

Құйрық-бауыр

Қазақ жолында құда түсіп сөйлесіп, құдалық бекіскенде, қыздың әке-шешесі құдаларының алдына әкеліп малға бата жасатады, ақ сары бас қойын сояды. Мол ет асады, каделі жілігін түгел қалдырмай асады. Көрші-қолаңдарын қалдырмай шақырады. Алдымен езіліп пысқан қойдың май құйрығын әдемілеп ұсақтап турайды да оның үстіне шала пысқан қойдың бауырын ұсақтап турап араластырады. Оның үстіне азырақ ырымдап ақ ыдыстан айран құяды да, құдалардың алдына әкеліп қояды. «құйрық-бауыр жедік, құдай дестік, құда болдық» деп құдалықты осы кадемен бекітеді. Оны қазақ кадесінде «құйрық-бауыр» деп атайды. құйрық-бауыр жеуде екі жақ бауырдай жақын, құйрықтай тәтті болыңдар деген нанымды ырым жатыр. қазақ ырымында құдалық бекіспей тұрып, әсте «құйрық-бауыр» жемейді. Құдалық бекіп құйрық-бауыр жескен соң екі жақта әсте айнымайды.

Өлтірі

Қазақтар құдалық бекіп, құйрық-бауыр жесіп, құдай деп құда болған соң, жігіт жақтан қыз үйіне Өлтір қоржын барады. Қоржынмен бірге екі бас мал апарады, қоржынға толтыра киіт салады, ақтық салады. Онысы «өлі-тірі» деген ұғымыды береді. Екі малдың бірі өлі, аруақтарға арналғаны да, бірі тірі жүрген құдаларына си-сыбаға. Оны қазақ кадесінде «өлтірі» деп атайды. ата қазақ «өлі риза болмай, тірі байымайды» бала алғалы жатырмыз, алдымен аруақ разы болсын дегені. Өлтірі келген соң, қыз жақ туыстарын, көршілерін шақырып келген малды сойып, аруақтарға арнап Құран оқытып, шағын той жасап, құда болғандарын, қыз ұзатқалы жатқандарын дүйім елге пәш етеді, жариялайды.

Жасау

Қазақтар қызын ұзатқанда неше пар киім, көрпе-жастық, сырмақ, қазан-ошақ тағы басқа мал, үй мүліктерін беріп ұзатады. Оны қазақ кадесінде «жасау» деп атайды. 　　 қазақ аналары қыз жасауына айырықша көңіл бөледі. Әуелі шебер болсын деп ине-жіп, тоқыма қап, шай дорбасында дейін дайындайды. «жасаусыз қыз болмайды, жабдықсыз үй болмайды», «үйдің көркі қызбен жасау», «әдемі қыздың, көрікті отауы болсын» деп қолдарынан келгенше жасауға жанын сала көмектеседі, көріктеседі.

Сәлем салу

Дәстүр. Келіннің жанұядағы қызметі мен әдептілігінің белгісі, ата-енесіне, қайын жұртына деген құрметі мен сәлемі. Беташар кезінен бастап сәлем салу басталады. Сәлемді ата-баба салтымен иіліп немесе тізесін бүгіп салады. Ал сәлемге ие болған адам:- Бақытты бол, балам! - деп ықыласын білдіреді немесе қарт аталар мен аналар жас келіннің маңдайынан иіскеп, бақыт пен берекет тілейді. Жас келін бір үйдің берекесін кіргізетін болашақ ана болғандықтан, ата-ене үйлі-жайлы болып, бала-шағалы болуларына үлестерін қосады. "Жақсы келін - қызындай, жақсы күйеу - ұлындай" деп қазақ даналары бекер айтпаған. Келіннің келін болып түсе сала, өзіне артылған міндеттері бар. Таңертең ерте шай қою, дастарқан жайып шай беру, үй тазалығы, ауылды жерде - ошақ басындағы қызметі, мал жайғастыруы, сиыр сауып, күбі пісу. Келін болып түскен күннің ертеңіне-ақ, таңертеңгісін, осы тірліктерге араласпас бұрын, ізеттілік көрсетіп, ата-енесіне тізе бүгіп, сәлем салады. Келін үлкендер алдында орамал тартып жүреді. Ол да ұлкендерге көрсеткен құрмет.

Киіт

Қазақтың құдалық жолында, ескі салтында қарсы жақтың адамдарына арнайы дайындап алып баратын мал, шапан, көйлек әр алуан жағалы киім, дастарқан, қоржынын «киіт» деп атайды. қазақ жолында қызға құда түскенде шама-шарқына қарай жылқы, түйе, сиыр сынды ірі қара, қой, ешкі, серкеш сияқты ұсақ мал айдап, құда ауылына, киіт орнына апарады. Оны «киіт малы» немесе «қалың мал» деп атайды. «құдалық белгісі-киіт, қонс белгісі-бейіт», «қалыңсыз қыз болсада, кадесіз қыз болмайды» деп қазақтар құдасынан қалың мал алмасада, киіт киеді. Одан басқада ауылына, үйіне сыйлы қонақтар келіп, аттанғанда оларға да киіт шапан, көйлек кидіріп аттандырып отырған. Сондықтан қазақ кадесінде киіт киіп аттанудың жөні бөлек, орны басқа, сиы үлкен саналады.

Түйе мұрындық

Қазақ салтында қалыптасқан бір каде «түйе мұрындық» деп аталады. Қызы ұзатылып көшіп келе жатқан көш көрші ауылдың тұсынан өткенде, көрші ауылдың әйелдері, көш алдынан арқан керіп тосады да, алдыңғы түйенің бұйдасынан, мұрындығынан мықтап ұстап алады, оны жүргізбей «түйе мұрындық» деген атпен каде сұрайды. Көш бастап келе жатқан кексе әйел оған жол өтеп, көйлек беріп құтылады. Оны қазақ кадесінде «түйе мұрындық» деп атайды.

Есік ашар

Келін түсіру тойы әбден аяқтаған соң, жаңа түскен жас келінді абысындары, туыстары үлкен үйдің есігін ашуға, қонаққа шақырады. Отбасын көрсетеді, бата береді. Оны қазақтар «есік ашар» деп атайды. есік ашқан келінді ақ басты аталар, ақ жаулықты аналар құрметтеп сыйлайды, сынай қарап тағылымды тәрбие береді, өмірдегі берекеге шақырады. Есік ашарға шақырылған келін құр қол бармайды, өз тойына келген жасаудан көйлек-көншек ала барады. Үлкендерді сыйлап алдынан өтпей, албаты сөйлемей әдептілік танытады, сыпайылық, сылықтық көрсетіп, жақсы жағымды келін екенін көрсетуге тырысады.

Өңір салу

Қыз ұзатылып, өз алдына отау болған қызына қыздың туыстары қайталай шашу алып келеді. Құтты болсын айтады. Үйге арнап көбінде терме бау, сырмақ, ожау, қазан, бақыр, қасық, саба, арқан-жіп әкеліп, отауды көріктеп өз қолдарымен тағады. Оны қазақ кадесінде «отау көріктеу», «өңір салу» деп атайды. өңір сала келген әйелдерді, отау иесі ақсарыбас қойын сойып, асты-үстіне тұсып күтеді, дән риза етіп қайтарды.

Құрсақ той

Қазақтың көне жолында, келіннің ауыр аяқ екенін біле қалған енесі қатты қуанады. «қағанағы қарық, сағанағы сарық» боп қуаншын жасыра алмайды. Келіннің және құрсақтағы нәрестенің амандығын тілейді де, көрші-қолаңдарына, туыс-туғандарына «құрсақ той» өткізіп береді. Келген әйелдер жақсы тілек айтады. Нәресте дүниеге аман келсін деп қолжаулықтарын үй босағасына іліп кетеді. Онысы қол-аяғымыз жеңіл болсын, үйдегі бақыт бызбен еріп кетпесін дегені.

Жарыс қазан

Ай-күні жеткен жүкті әйел қатты толғатып, толғақ жилей бастағанда, сол ауылдағы пысық әйел отқа, ошаққа жарыс қазан асады да, қуырдақ қуыра бастайды. Жарыс қазан асудағы себеп қазанмен бірге толғақ жилейді, тамақтан бұрын бала туылады деп ырымдағаны. егер әйел босана алмай одан ары қиналса, жарыс қазан асып отырған әйел қолына қара пышақты алып «қара қазан бұрын пыса ма, қара қатын бұрын туа ма?» деп, қолындағы пышақты қазанға жанып-жанып зіркілдейді. Қазақ мұны «жарыс қазан» деп атайды.

Төркіндеу

Қазақ салты бойынша ұзатылған қыз бір жыл өткеннен кейін ғана төркініне барып қайтады. Жыл аунамай төркіндеуді жаман ырымға балайды. Ерекше өлім-жітім, той-томалақ, ас бергенде болмаса, жыл толмай төркініне бармайды. ұзатылған қыздың жыл аунап төркіндеуінің өзіндік жолы, сыры, мәні мағынасы бар. Төркініне жалғыз күйеу баланы ғана сопитып ертіп баруды ерсі көрген. Қайта сәбиді көтеріп, төркіндесе, әдемі жарастық, жақсы жол болады. Үшеулеп келген күйеу, қыз, жиенге арнап ақ сары бас қой сойып, үлкен той жасап береді. Күйеумен қызға, балаға төс, асық жілік арнап асады. Кетерінде жиенге қырық шыбар тай (кей жерде қырық серкеш) қызына бұзаулы сиыр, күйеуге шапан жауып ат мінгізеді. Қызына әсте сыңар мал бермейді, жағдайына қарай құлынды бие, қозылы қой, боталы түйе, лақты ешкі береді. Онысы-«қуыс үйден құры шықпасын», «бала жолы бал» десе, енді бір жағынан сыңар мал бермеуі-қызымыз сыңар қалмасын, дәні арылмасын, жан жарынан айырылмасын ылғи да жұп жүріп, ұрпақты болсын дегені. Ал жыл өтпей, уақыт жетпей төркіндетпеуі-ұзатылған қыз жат жерге бауыр бассын, үйіне қайта берсе, төсегінен суып қалмасын деп отбасына сүйспеншілігі артсын дегені.

== Ілу салу ==Жас келіннң ылу салу деген қазақтың ежелгі салтының бірі, келін түскен үйде көптеген матадан көйлек көншектерді іліп қояды, көрші-қолаң, жақын тус туғандар ы келіп алып кетеді. Сол арқылы алыс жақын тус туғанның байланысын қоюлатып берекеге шақырады, және жас келін сол кіслерге самауырмен шай құйып, иіліп сәлем беріп сонша қалың адамның шынысн аустырмай шай құяды осы арқылы түскен келіннің ыспарлығын сынайды екен .

Қыз алып қашу

Кейбір жігіттер өз сүйген қызын алып қашады. Тарихтан белгілі болғандай, Қалқаман Мамырды, Кебек Еңлікті алып қашып қосылған. Қыз алып қашудың түрлері көп. Мысалы, бірін-бірі сүйген жігіт пен қыз қашып кетіп қосылады. Ал кейбір жігіттер қыздың келісіміне қарамай, зорлықпен алып қашады.

Құда түсу

Жігіттің әкесі немесе жақын туыстары қызы бар үйге құда түседі, яғни бойжеткен қызын сұрайды. Құдалар құрметке лайық сыйлы адам саналады. Қыз әкесі келісім берген соң, құдалықтың жөн-жоралғыларын жасайды.

Неке қияр

Неке - қасиетті ұғым, беріктік шарты. Қазақ халқы мұны "ақ неке" деп ардақтайды. "Ақ некелі жарым" деп мақтанады. Бас қосқан ер мен әйелдің міндетті түрде некесі қиылады. Ол көпшілік алдында жасалады. Қосылған, бірақ некесі қиылмаған адамдарды халық "некесіз" деп сөккен және оларға салқын қараған. Олардың балалары да "некесіз туған"деген жаман атқа қалған. Рәсім барысында өлеңше ұйқасқан сөздер айтылып, содан соң, неке суы ішіледі. Бұдан кейін олардың некесі қиылып, ерлі-зайыпты адамдар болып саналады. Үлкендер жақсы тілек тілеп, қол жайып бата береді.

Тағы қараңыз

• Беташар жыры