Қазақ балалар әдебиеті

Қазақ балалар әдебиеті — қазақ әдебиетінің мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларға арналған саласы. Оның қайнар көзі қазақ фольклорынан бастау алады (қ. Қазақ балалар фольклоры).

Тарихы

Қазақ балалар әдебиетінің алғашқы жазба үлгілерін 19 ғ-да Ы. Алтынсарин жасады. Ол балаларды өнер-білімге тәрбиелейтін, еңбекке баулитын, этикалық, эстетикалық тәрбие беретін өлеңдер мен әңгімелер жазды. Сондай-ақ, қазақ фольклорынан балалардың тіліне түсінікті жеңіл шығармаларды іріктеп, орыс балалар әдебиетінен қысқа да қызықты әңгімелер аударып, құрастырды, ана тілінде алғашқы оқулық ("Киргизская хрестоматия", 1879) бастырып шығарды. Сөйтіп, бала тіліне лайықты, ойына қонымды ойнақы өлеңдері мен қызықты әңгімелері арқылы педагог-жазушы Қазақ балалар әдебиетінің негізін қалады. Қазақ балаларына арналған оқулықтар мен өлеңдер жинақтары 20 ғ-дың басында көбейе бастады.

Шығармалар

1900-1930

1912 ж. орыс ақын-жазушыларының мысалдарын қазақ тіліне аударып, оған өзінің төл шығармаларын қосып, "Үлгілі тәржіма" атты кітап шығарды. "Үлгілі бала" оқулығын шығарған педагог жазушы С. Көбеев.

• М. Көшімов "Әдеп" (1907), "Ақыл" (1908) атты жинақтары,
• М. Нұрбаев "Көргенді бала - үлгілі ана" (1908),
• Е. Можитов "Қазақ шәкірттеріне ақыл" (1910)
• М. Дибердиев "Қазақ балаларына қирағат кітабы" (1910)
• Т. Жомартбаев "Балаларға жеміс" (1912)
• С. Торайғыров балалар поэзиясының көркем нұскасы боларлық өлеңдер жазды ("Шәкірт ойы", "Оқып жүрген жастарға", "Бір балуанға", т.б.).
• І. Жансүгіров "Малта", "Шоркей" (1929), "Жұмбақ" (1930) сурет кітапшалары,
• О. Тұрманжанов "Қошан кедей" (1927) әңгімелер жинағы.

30-жылдары Қ. Әбдіқадыров, А. Тоқмағамбетов, Г. Жароков, Ж. Саинның, 40-жылдары Қ. Аманжоловтың, М. Хакімжанованың, Е. Ормановтың балаларға арналған өлең-жырлары жарияланды.

1900-1950

50-жылдардан бастап қазақ балалар поэзиясында бала психологиясын, тілін, ой-мақсаттарын жете ұғынған балалар ақындары толығып, олар жас оқырмандарға түрлі көркем шығармалар ұсынды. Қазақ балалар әдебиеті сондай-ақ, сатиралық шығармалармен (О. Әубәкіров, Ш. Смаханұлы), жаңа поэмалармен (Х. Ергалиев, Ә. Сәрсенбаев), жаңаша ертегілермен (О. Тұрманжанов, Қ. Мырза Әлі, Ә. Ахметов), ақындар Ж. Өмірбековтің, І. Мәмбетовтің, Е. Мүсіреповтің жинақтарымен, суретше-кітаптарымен толысты. Ғылымның жетістіктерін бейнелейтін шығармалар туды.

• "Бөбектерге тарту" (1961),
• "Алтын күн аясында" (1963),
• "Балдырғанның базарлығы" (1965),
• "Біздің кітап" (1967, 1974),
• "Кел шырқайық балалар" (1973) сияқты жинақтар басылып шықты.
• Ш. Хұсайынов "Есірткен ерке",
• М. Ақынжановтың "Ыбырай Алтынсарин" пьесалары респ. жасөспірімдер мен балалар театрының сахнасына шықты.

1950-1990

Қазақ балалар әдебиетінің ең қаулап дамыған кезі - 1970-1980 жылдар. Бұл жылдарда балаларға және жастарға арналған шығармаларды жариялайтын "Жалын" баспасы ашылып, баспаның жанынан респ. жабық кәдеби конкурс өткізіліп, балалар әдебиетінің одан әрі өркендеуіне айрықша әсер етті. Осы жылдары жазылған М. Әлімбаев, Қ. Мырза Әлі, Т. Молдағалиев, Е. Өтетілеуов, т.б. өлеңдері нақтылығымен, оқиғалығымен, танымдық мәліметтердің молдылығымен балалар үшін бағалы базарлық болды. Бұл жылдардағы балалар әдебиетінің проблематикалық сипаты да айрықша. Қ. Омаровтың, Р. Әбілқадырованың, Н. Дәутаевтың, Қ. Түменбаевтың, т.б. балаларға арналған туындыларында кейіпкерлер өздеріне етене табиғи ортада танылуымен бірге заманымыздың көкейкесті мәселелеріне араласады, шешудің жолдарын іздейді.

Журналдар

• "Лениншіл жас" (қазіргі "Жас Алаш", 1924) газеті
• "Пионер" (қазіргі "Ак желкен", 1925) журналы,
• "Октябрь балалары" журналы
• "Қазақстан пионері", қазіргі "Ұлан")
• Республикалық "Балдырған"журналы
• "Білім және еңбек" (казіргі "Зерде") журналы