Қазақ хандығы — Парсы елі қатынастары

Қазақ хандығы — Парсы елі қатынастары — Қазақ хандығы мен Парсы елі арасындағы қатынастар.

Қызылбас мемлекеті

Тарихи әдебиеттерде Қазақ хандығы мен Қызылбас (Сефевид) мемлекеті арасындағы алғашқы тікелей байланыс XVІ-XVІІ ғғ. немесе тіпті XVІІІ ғ. орын алған деген пікір қалыптасқан. Алайда, ортағасырлық тарихи еңбектерде бұл мемлекеттердің алғашқы қарым-қатынасы XVІ ғ. бас кезіне сәйкес келетіні туралы деректер бар. Ондай мәліметтер «Алам ара-йи Сефеви» (Әлемді арайландырушы Сефевидтер [әулеті тарихы]) атты авторы белгісіз шығармада кездеседі. Қазақ-қызылбас қарым-қатынасы туралы мәліметтер төл тарихнамада тұңғыш рет келтіріліп отырғандықтан, ең әуелі осы еңбек туралы бірер сөз айту қажет. Бұрынғы кеңестік мемлекеттердің шығыс қолжазбалары қоймаларында «Алам ара-йи Сефеви» нұсқалары әзірге кездескен жоқ. Шетелдерде бұл еңбектің қолжазбасының әртүрлі атпен белгілі бірнеше нұсқасы бар. Бізге жеткен шығарма қолжазбаларының ең ерте нұсқаларының бірі «Тарих-и шах Исмаил» деп аталады (21 миниатюрасы бар 307 парақ). Ол Ұлыбританияда сақтаулы. 1971 ж. «Алам ара-йи Сефеви» шығармасы иран зерттеушісі Я. Шокри тарапынан екі нұсқа негізінде жарияланды. Сол жылы Тегеранда осы шығарманың басқа нұсқасын М. Сахеб «Алам ара-йи шах Исмаил» деген атпен жарыққа шығарды.

Қолжазбалар

Қазақстандық тарихшылар Қазақ хандарының Персияға сапары туралы бұрын белгісіз құжаттар мен қолжазбаларды тапты.

Соңғы жылдары Қазақ хандығының тарихына қатысы бар құжаттарды жинау бойынша ғылыми экспедициялар жанданды. "Тарих ағымындағы Халық" бағдарламасы бойынша Иран мен Үндістанның ғылыми қорларына ғылыми археографиялық экспедиция жасалды.

Шығыстану институтының ғылыми қызметкері Ғалия Қамбарбекова құжаттарды жинау бойынша осындай ғылыми экспедициялардың біріне қатысты.Бұл бағдарламаға қатысушы Тегеран университетінің Орталық кітапханасында жұмыс істеді және жалпы парсы тілінде бұрын зерттелмеген және аз зерттелген 30-дан астам қолжазбаны анықтады. Бұл қолжазбалар мұсылман әулеттерінің жалпы тарихына арналған тарихи жазбалардан, Шығыстың белгілі бір билеушілерінің (XIII-XVII ғасырлар) өмірбаяндары мен жорықтарының сипаттамаларынан, сондай-ақ XVI-XVII ғасырлардағы Иран шахиншахтарының сарай хаттамаларының жинақтарынан тұрады.

Бұл қолжазбаларда Орталық Азияның түркі тайпалары және Қасым-хан, Таваккуль-хан, Есіл хан, Жақанғыр хан (Салқам Жәңгір), Тәуке хан және Жалаңтөс Бахадур сияқты қазақ хандары туралы құнды мәліметтер бар.

"Силсилат ас-салатин" эссесінде Дешті және Қыпшақтың алып жатқан аумағы туралы мәліметтер табылды. Осы дереккөзге сүйенсек, Дешт - и Қыпшақ солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 фарсахқа дейін созылып, шығыстан батысқа қарай 1000-ға жуық фарсахты қамтыды (әр фарсах 6 км-ден асады). Бұл Дешті және Қыпшақтың аумағы қазіргі Қазақстанның аумағынан үлкен болғанын білдіреді.

"Тарих-и Сафавия", "Тарих-и Шах Исмаил" және "Тарих-и алам ара-и шах Исмаил" қолжазбаларында Қасым ханның ставкасы туралы мәліметтер бар. Иран тарихшылары Қасым ханның ставкасы Иран шахының ставкасынан алты ай ішінде еңсеруге болатын қашықтықта орналасқанын жазды, Сол жерде қазақтар сунниттік мұсылмандар деп айтылады. Сонымен қатар, Қасым ханның сыртқы келбетінің нақты сипаттамасы бар, ол Шах тағында отырды, онда гепардтар мен арыстандар бейнеленген, ол өзінің ұлы атасы Шыңғыс хан сияқты киінген, тіпті оған ұқсайтын.

Мұсылман дипломатиясы туралы табылған қолжазбалар да құнды құжаттар болып табылады. Өйткені, қазақ сұлтандары мен хандары көрші мемлекеттердің билеушілерімен дипломатиялық хат алмасуды жүргізгені бұрыннан белгілі,бірақ бұл ғылыми экспедиция барысында жазбаша дереккөздер негізінде дәлелденген. Бұл экспедицияның маңызды нәтижесі қазақ хандарының анықталған дипломатиялық хат-хабарлары болып табылады, мысалы: ирандық шах Аббас II-нің қазақ ханы Тәукеге (1660-1661) жауап хаты, сондай-ақ Қоқан билеушісі Абдурахим бии Тәуке-ханға (шамамен 1716-1717) жауап хаты.