Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты

Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты — (рус. Казахский научно-исследовательский институт; ҚазҒЗМИ) – Қазақстан Республикасының алғашқы және көне ғылыми мекемелерінің бірі.

Институт тарихы өңдеу

1933 жылы 10 қарашада Алматы қаласында құрылды. Алғашында институт құрамына Қазақ орталық мұрағаты, облыстық мұражай, мемлекеттік кітапхана, өлкетану бюросы кірді. Тарих және археология, әдебиет және фольклор, тілдік байланыстар, бейнелеу өнері, музыка, театр және хореография секторлары жұмыс істеді. Институт тарихшылары Жетісудың археологиялық ескерткіштерін зерттеп, Қазақстан тарихы бойынша жоспарланған дерек көздерін жинады. 1934-1935 жылдары олар қазақтың батырлық эпосының 100-ден астам нұсқаларын, 230 ертегілерді, 4500 мақал-мәтелдерді және ауызша халық шығармашылығының басқа үлгілерін жинап, басып шығаруға дайындады. Абайтануды дамытты, арнайы комиссия «Қазақ тілінің академиялық сөздігін» дайындады.

Институт ғалымдары зерттеген бейнелеу өнері саласында қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің 300-ден астам түрі жиналды. 1935 жылы 15 қыркүйекте Институтқа Ұлттық сурет галереясын ұйымдастыру тапсырылды. Институт өзінің «Шығармалары», бірқатар әдеби жинақтарын шығарды, «Дереккөздер мен материалдарда Қазақстанның өткені» кітабы жарық көрді.

С. Меңдешев, Т. Пургенов, С. Асфендияров, С. Сейфуллин, С. Аманжолов институттың ғылыми жұмысын ұйымдастыруға белсенді қатысты. 1936 жылы 25 тамызда Қазақ КСР Ғылым академиясының тарих, қазақ тілі мен әдебиеті секторына айналды. Оның негізінде Ұлттық мәдениет институты және Тіл және әдебиет институты (1942) (қазіргі Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты), Тарих, археология және этнография институты (1945 ж.) (қазіргі Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты, Ә. Х. Марғұлан атындағы Археология институты, Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институты) құрылды.

1939 жылы институт Республикалық шығармашылық және мәдени білім берудің ғылыми-әдістемелік орталығы болып аталды. 1994 жылы институт қайтадан өзгертіліп, Республикалық мәдени мәселелер орталығы болды. Кейіннен институт Көшпенділердің мәдени мұрасын зерттеу жөніндегі Қазақ ғылыми-зерттеу институты ретінде танымал болды. 2012 жылы Көшпенділердің мәдени мұрасы жөніндегі Қазақ ғылыми-зерттеу институты мен Мәдени саясат және өнертану институтының бірігуі нәтижесінде бүгінгі күнге дейін жұмыс істеп жатқан Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты құрылды.

2014 жылдан бастап Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институтын философия докторы, қауымдастырылған профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Хазбулатов Андрей Равильевич басқарады.

Бүгінгі таңда институт – Қазақстанның мәдениеті мен өнері саласындағы іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулерге мамандандырылған еліміздің жетекші ғылыми ұйымы. Институттың ғылыми қызметкерлерінің қатарында гуманитарлық білімнің түрлі салаларындағы жетекші ғалымдар мен практиктер бар. Олардың мәдени мұраны зерттеу, сақтау және көпшілікке тарату саласындағы көпжақты қызметі мемлекеттік және қоғамдық марапаттармен, сыйлықтармен және дипломдармен ерекшеленеді.

Соңғы 5 жыл ішінде институт археология, этнография, мәдениеттану, өнер тарихы, филология және т.б. саласындағы 100-ден астам іргелі және қолданбалы ғылыми жобаларды жүзеге асырды. Археология саласындағы жобалардың ғылыми жетекшілері – Байпаков Карл Молдахметұлы, Самашев Зайнолла Самашұлы, Зайберт Виктор Федорович және басқалар сияқты көрнекті ғалымдар болды. Институттың археологиялық жобаларының ішінде Отырар мен Отырар оазисінің зерттеулері, Берел ескерткіштері, Ботай қоныстары және басқалары ерекшеленеді.

Қазақстанның мәдени мұрасын кеңінен насихаттау және оның туристік тартымдылығын арттыру мақсатында 2018 жылы Институт еліміздің тарихи және мәдени мұрасының нысаналарын қамтыған және елдің кез-келген жеріне виртуалды сапарлар жасауға мүмкіндік беретін Қазақстанның виртуалды 3D-турлардың картасын жасады.

2019 жылдан бастап Институт Eurasian Resources Group (ERG) бірлесіп, «Күлтөбе қалажұрты» ашық аспан астындағы археологиялық саябақты құруды мақсат еткен «Күлтөбе қалажұртының тарихи орындарын қалпына келтіру» жобасын жүзеге асыруда.

Институт скиф-сақ жануарлар стиліне, қазақ мәдениетінің жануарлар кодына, киелі жерлерге тағзым ету тәжірибесіне және көшпелі қазақтардың материалдық және материалдық емес мәдени мұрасының басқа аспектілеріне, мәдени-көркемдік зерттеулерге үлкен мән береді.

Институттың филологиялық зерттеулері белгілі ғалым – Гаркавец Александр Николаевич жетекшілігімен жүзеге асырылады. 2020 жылы итальяндық саяхатшы Марко Палоның әйгілі «Әлемнің әртүрлілігі туралы кітабы» қазақ тіліне аудармасы аяқталып және басылып шығарылыды.

Институт танымал реставратор – Алтынбеков Крым Алтынбекович басқаратын әйгілі «Остров Крым» ғылыми-қалпына келтіру зертханасымен белсенді түрде ынтымақтасып жұмыс істейді.

Институттың ғылыми жобалары аясында монографиялар, кітаптар, оқу құралдары, ғылыми мақалалар мен деректі фильмдер шығарылады. Институттың деректі және ғылыми-танымдық фильмдерінің ішінде: Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған режиссер Бахыт Каирбековтың «Мәңгілік аспан астында» (2016) фильмі, режиссер Алексей Каменскийдің «Марко Полоның Жібек жолы» (2016), «Түркістанның жаңғыруы: ежелгі Күлтөбе қалашығы» (2019) және басқалары бар. Институт ЮНЕСКО, ИКОМОС, ТЮРКСОЙ, МИЦАИ, NATIONAL GEOGRAPHIC SOCIETY және басқалармен белсенді жұмыс істейді. Смитсон институтымен (АҚШ), Нью-Йорктегі Кино өнері академиясымен (АҚШ), Мемлекеттік Эрмитаж (Ресей), Нае Леонард атындағы Гала музыкалық театрымен (Румыния), Пан Ги Мун тұрақты даму институтымен, Итальяндық дизайн институтымен (Италия), Францияның Ұлттық музейлерінің қауымдастығы (Франция) және басқа да шетелдік институттарымен серіктестіктер құрылған.

Құрылымы өңдеу

тарихи-мәдени мұра бөлімі;
археология бөлімі;
киноматография бөлімі;
халықаралық қатынастар және біліктілікті арттыру бөлімі;
ғылыми қызметтің нәтижелерін коммерциализациялау секторы.

Қызметтің басым бағыттары өңдеу

мәдениет, өнер;
тарихи-мәдени мұра мен археология;
мәдениет пен өнер саласындағы тұжырымдама жобалары мен нормативті-құқықтық актілерді шығару;
мәдениет пен өнер мәселелері бойынша әлеуметтанулық және аналитикалық зерттеулерді жүргізу;
халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларды, семинарларды, симпозиумдарды, форумдарды ұйымдастыру;
ғылыми қызмет нәтижелерін визуализациялау мақсатында ғылыми-көпшілік фильмдерді шығару және олардың дистрибуциясы;
ғылыми тағылымдамаларды, мәдениет пен өнер саласындағы мамандарды қайта даярлау мен біліктіліктілігін арттыру курстарын ұйымдастыру.

Баспасөз басылымдары өңдеу

«Мәдениет» рецензияланған мерзімді ғылыми жинақ.

Қосымша әдебиеттер өңдеу

Центральный Государственный архив РК, фонд. 141; опись 1; дело 6562.
К вопросу репрезентации института национальной культуры. История деятельности с 1933 по 1936 гг. // АRТеФАКТ. – Алматы, 2013. – С. 246-250. Мұрағатталған 24 шілденің 2017 жылы.
Шайкен Ж. О Казахском институте национальной культуры 1934 года. – Вестник КазНИИКИ. 2002, №1.
Центральный Государственный архив РК, фонд 30, опись 5, дело 229, лист 18.

Сыртқы сілтемелер өңдеу

Қазақстан ғылыми мәдениет зерттеу институтының ресми сайты