Қайран

Қайран. Қазіргі түсінігімізде — әл-дәрмен, қауқар дегенді білдіреді. «...оған қарсы қоюға өзімнің еш қайраным жоқ...» (Ө. Қанахин, Жер бас.). «Қайран» сөзінің бір ерекшелігі көбіне «жоқ» тұлғасымен тіркесте көрінеді. Сөз төркіні түркі тілдері деуге дерек жоқ емес. Хакас тілінде «хайрал» тұлғасы үш түрлі мағынада кездеседі:

1. қам, қамқорлық;
2. жәрдем;
3. құтқару, құтылу (Хак.-рус. сл., 1953, 267).

моңғол тілінде «хайран» сөзі — біздегі «қайран» тұлғасы беретін мағынамен қоса «аянышты», «сорлы» дегендерді де меншіктенеді (Мон.-қаз. сөз., 1954, 253). «Қайран» сөзінің тарихы қалай болғанда да түркі, моңғол халықтарының тілімен байланыстылығына шек келтіруге болмайтын сияқты. Өйткені тұлға жағының сәйкестігін былай қойғанда, мағыналарының өзі бірінен-бірі алшақ кетіп жатқан жоқ. Бір тілде «әл, дәрменді» ұғындырса (қазақтарда), екіншісінде — осылармен байланысты жәрдем, қүтқару (хакастарда) немесе сорлылық, аянышты (моңғолдарда) жағдайларды түсіндіреді.

Демек, іс-қимылдың шама-шарқы және содан туындайтын нәтиже мағыналарын сезінеміз. Анығырақ айтқаида, әл, дәрмені жоқ адамньщ қолдан келер жәрдемі, қамқорлығы да жоқ, осылардың бәрінен жұрдай адам сорлы да аянышты болары өзінен-өзі белгілі.