Қайын ене (комедия)
«Қайын ене» комедиясы — Теренций комедияларының ішінде өміршеңдігімен, мағыналылығымен оқырманды ерекше баурап алатыны. Драмадағы сюжет Лахета және Фидипп атты екі әулеттің арасында өтеді. Лахетаның ұлы Памфил Вакхида есімді гетераны құлай сүйеді, өмір бойы сонымен бірге болуға бел байлайды. Бірақ, жас жігіт Памфил әкесінің айтқанынан шыға алмай, көршісі Фидипптің қызы Филуменаға үйленеді. Сонда да болса Памфил өзінің сүйіктісі Вакхидаға баруын тоқтатпайды. Ондағы ойы – өзі сүймейтін Филумена мұндай қорлыққа төзе алмай, өз үйіне кетіп қалады дейді. Бірақ тауы шағылған байғұс Филумена Памфилға еш қарсы келместен, оның бар айтқанына, ерсі қылықтарына көніп жүре береді. [1] Ал бұл уақытта Вакхиданың Памфилге деген көзқарасы өзгеріп, көңілі суи бастайды. Өліп-өшкен сезімі басылған Памфил бір күндері жары Филуменаға қайта оралады. Ол Филуменаның өзіне деген ыстық ықыласын, жылулықты сезініп, оны жақсы көре бастайды. Бірақ Памфил тығыз шаруаларымен жол жүріп кетеді. Осы кезеңде Филумена мен енесі Состратаның арақатынасы дұрыс болмай, Филумена төркініне кетіп қалады. Оқырман Филуменаның үйіне оралуын енесінің қаттылығы, ауыр мінезінен деп түсінуі мүмкін. Бірақ сюжет дамыған сайын Состратаның іс-әрекеті, сөйлеген сөзінен оның өте мейірімді, ақкөңіл әрі көнбіс жан екендігі байқалады. Келіні екеуінің арасында болған жайға өзінің кінәлі емес екендігін айтып, қанша ақталғанымен, бәрі бекер екендігін түсінеді. Оған қоса, шалы Фидипп те балағаттап, жанына батар дөрекі сөздер айтады. Бұл жұмбақтың шешімі Памфил оралғанда ғана шешіледі. Анасы мен әйелінің арасындағы жайдан хабардар болған Памфил үйіне жеткенше асығады. Филуменадан істің мән-жайын білу үшін Фидипптің үйіне келгенде, әйелі босанып жатады. Памфил Филуменаның өзіне тұрмысқа шықпастан бұрын аяғы ауыр болғандығын түсінеді. Енді оқиға басқаша өрбиді. [2] Қыздың анасы Меррина осы уақытқа дейін жасырып келген сырды айтуға мәжбүр болады. Меррина Филуменаны белгісіз біреудің мас боп келіп, арын таптап кеткендігін айтады. Шындап келгенде Филуменаның еш жазығы жоқ, тек зорлықтың құрбаны болғанын түсінген Памфил жарының абыройы төгілмес үшін балаға әке болуға келіседі. Бірақ Филуменаға деген сезімі ашу-ызаға айналып, ақыры онымен ажырасуды ұйғарады. Оқиға шиеленісе түседі. Екі қария – Лахета мен Фидипп еш кінәсі жоқ баланы далаға тастамай, Памфилден өз қамқорлығына алуын талап етеді. Мейірімді ене Сострата аулына кетуге дайындалады. Фидипп өз қызының басынан өткен бақытсыздықтың бәрі Вакхида мен Памфилдың арасындағы байланыс деп ойлайды. Үлкендердің бәрі Вакхиданы кінәлі деп тауып, оны алдыртады. Вакхида ерекше мейірімділік танытып, Памфил мен Филумена екеуінің жанұясы сақталып қалу үшін бар күшін салады. Филумена мен оның ағасына Памфил екеуінің арасындағы қарым-қатынастың үзілгенін, ешқандай байланыс жоқ екендігін айтады. Бірақ жалпы шиеленістің шешілуіне Мерринаның сөзі әсер етеді. Меррина Филуменаны зорлаған белгісіз адамның оның қолындағы жүзігін алып кеткендігін жариялайды. Бұл жүзік Вакхиданың қолында болатын. Осы әңгімеден кейін Вакхида Памфил екеуі кездесіп жүрген уақытта оның қатты мас боп келіп, қолына осы жүзікті салғанын есіне түсіреді. Ол тез арада құлы Парминонды Памфилге жіберіп, жүзік Филуменаныкі екендігін, бар жайды Мирренаның біліп, түсінгендігін жеткізеді. Оқиғаның шешімінде Памфилдың дүниеге келген сәбидің туған әкесі екені анықталады. [3] «Ене» комедиясын Теренций бірнеше рет сахналайды. Комедияның 165-ші жылғы бірінші қойылымында көрермендер комедияның ортасында гладиатор ойындарын тамашалау үшін соңына дейін отырмай кетіп қалады. Екінші рет Теренций 160 жылы аталған драманы тағы да көрермендер назарына ұсынғанымен, бірінші актіден кейін тағы да гладиаторлар ойынын көруге кетеді. Дәл осы жылы автор үшінші рет «Ене» драмасын сахнаға шығарады. Плавт комедиялары күлкіге толы болса, Теренций комедияларында әзіл аз болды. Теренций пьесалары кейіпкерлердің басына түскен ауыртпашылықтары мен одан шығар жолды іздейтін әрекеттеріне деген көрермендердің жанашырлығын, аяушылық сезімін тудырып отырады. Қазіргі жаңаша көзқараспен қарасақ, драматургтың «Енесі» комедияға емес, драмаға жақын келеді. Теренцийді эллиндік ақсүйектер жоғары бағалаған. Әсіресе Рим империясының билеуі кезінде Теренций комедиялары кең қанат жайды. Римдік лириканың көрнекті өкілдері Катулл мен Цицерон да Теренций шығармаларына жоғары баға берді. Римдік мектепте Теренцийді ерекше стилист деп таныды. Оның комедияларының тілі классикалық латын әдеби тілінің үлгісі саналды. Оның көптеген шығармалары Римнің Ватикан кітапханасындағы «Codex Bembinus» жинағында сақталған (кардинал Бембоның атымен аталған). [4]