Қайыс

Қайыс – түрлі мақсаттарда қолдану үшін иленген ірі малдардың терісі.

Қайыс даярлау барысы

Қайысты сиыр мен жылқының терісінен жасайды. Қайысты даярлау үшін сойылған мал терісін малмаға салады да, мұқият қадағалай отырып иі қанғанша 15-20 күн үлкен ыдыста ұстайды. Оны дұрыс илену үшін ара-тұра сапсып тұрады. Жүндері жидігеннен кейін теріні керіп қойып, қыртысын зақымдамай арнайы пышақпен түгін жақсылап қырып тазалап тастайды. Иі толық қанған теріні көлеңкелі жерде тобарсытып алып, көк ет, майларын қырып шелдейді. Содан кейін шелін сыртына қарата шиыршықтап бүктеп, жұмсарғанша талқыға салып баппен қыртыстарын кетіре бастырады. Талқыдан шыққан таспа кермеленген тері деп аталады. Кермеленген терінің шелін сыртына қарата дөңестеу келген ағашқа кере отырып, қалып қойған көк етін қырғыш немесе жанай ағаш сияқты арнайы құралдармен тазалап шығады.

Шаруашылықтағы маңызы

Қазақтың дәстүрлі шаруашылығында қайыстың орны ерекше маңызды болғаны белгілі. Қайыстан істелетін бұйымдар қатарына негізінен түрлі белдіктер, ат әбзелдері, жегін әбзелдері, байлауға арналған түрлі баулар, қайыс арқан сияқты алуан түрлі шаруашылық, тұрмыстық заттар жасағанда қолданылады. Қазақы ортада бұйымдар қайыстан тұтас және өрілу арқылы жасалады. Әсіресе, қайыстан өріліп жасалатын бұйымдардың ауқымы өте кең болды. Мәселен, шалма, қамшы сияқты бұйымдар тобы тек қана өріліп жасалатын болса, айыл, тартпа, шідер сияқты көптеген бұйымдар тобы екі тәсілмен де істеледі. Қайыстан жасалатын бұйымдар көбінесе сәнделіп, күміс шытыра, түрлі тастардан көздер, оқалы кесте, бедерленген өрнектер салынады. Қайыстан өрілген жеке бұйымар мен бұйым бөлшектерінің көптеп кездесетінін музейледе сақтаулы материалдық мәдениет ескерткіштерінен көруге болады. Мұндай бұйымдар ерекше салтанаттылығымен көзге түседі.

• Қайыстан жасалатын шаруашылық құралының бірі - қайыс арқан. Оны даярлау үшін алдымен ірі малдың терісінен қайыс иленеді. Оған неғұрлым берік болуы үшін көбінесе өгіз терісі, немесе жылқы терісі пайдаланылуы мүмкін. Иленген қайысты шеңбер жасай айналдыра отырып таспа тіліп шығады. Осындай ұзын таспаны бұрай есіп, біршама уақыт керіп қояды. Ол неғұрлым төзімді болып ұзақ уақыт пайдалануға жарауы үшін сыртын маймен майлап және су тигізбей, ылғалды жерге тастамай бабында ұстаған. Бұғалық, жан арқан, шылбыр жасау үшін қолданылатын арқан түрлері қайыстан жіңішкерек етіп өріліп даярланатын болған.

Қайыс өру

Қайыс өру – қайыстан тілінген таспалардан түрлі бұйымдар әзірлеу мақсатында атқарылатын өру үрдісінің атауы. Тұтас таспа түріндегі қайыстардан жасалған бұйымдармен салыстырғанда өрілген қайыстан бұйымдардың, көркемдігімен қоса, біршама қолданыстық артықшылықтары болды:

• өрім таспаларының жіңішкелігіне байланысты, жалпақ өрім бұйымдар (шілия, айылбас т.б.), иілгіш, әрі жұмсақ болады;
• жұмыр өріммен жасалған бұйымдар (шалма, шідер т.б.) серпімді, ширатылып, шатасып қалмайтын болады;
• қос қасқа, бұрама және ортасына өзек салып өрілген бұйымдар (дырау қамшы, бос мойын т.б.) көк шыбықтай солқылдақ, серпімді болады.

Осыған орай қазақ шеберлері істелетін бұйымдар мен құралдардың қолданысына орай алдын ала ойластырылған қажетті өрім түрлері қолданылатын болған. Түйін түйіп, өрім өру үшін алдымен қайысты тіліп түрлі мөлшердегі таспа даярлап алады. Шебер өрімшілер жалғыз таспадан бастап, отыз екі, тіпті одан да көп таспаны қолданып өрім өрген. Өрілген бұйым өте берік әдемі болады. Сиыр немесе өгіз терісі – талыстың қалыңдығына байланысты неғұрлым берік бұйымдар өруге пайдаланылса (ноқта, жүген, тартпа және т.б.), жылқы терісі неғұрлым әсем бұйымдар өруге пайдаланылады (қамшы және өзге де сәнді бұйымдар).

Қайыстан өріліп жасалатын кейбір бұйымдар

Дәстүрлі қазақы ортада қайыстан өріп жасалатын бұйымдар өте мол. Мысалы: иық бау, айыл, адырна, бау, баулық, балақ бау, белдік, бос мойын, бел көтерме, бүлдіргі, бишік, бұзау тіс, делбе, дерте түп, жырым, қарғы бау, құлақ бау, ноқта, өрме жүген, өмілдірік, өрме торсық, өрме ноқта, өрме шідер, өрме шылбыр, өрме божы, өрме шілия, өрме сапалақ, өрме салпыншақ, таралғы, тартпа, тұсамыс, кер айыл, қамшы, шыжым және т.б.

• Қамшы – қайыс өрудің барлық түрін дерлік пайдаланып жасалатын, қазақтың құрмет тұтатын, ерекше қасиетті көретін құралы.
• Бұғалық – қашаған жылқыны шалма тастап ұстау үшін қолданылатын, қайыстан өріп жасалатын, басында жылжымалы тұзақ шалмасы бар арнайы құрал. Ертеректе жаугершілік кезінде, бұғалықты қарсыласына лақтырып, аттан аударып алуға қолданылатын. Халық арасында бұғалықты, "шалма", "арқамшы" деп те атайды. Құрықтан бұғалықтың ерекшелігі 19-20 қадам жерден шалма тастап асау жылқыны ұстауға болады. Ал ең ұзын құрық алты-жеті метрден аспайды. Қазақ шеберлері бұғалықты – түйенің мойнағынан дайындалған қайыстан жасайды. Бұғалық төрт таспа жұмыр өріммен жасалады, оның себебі, өрімнің мұндай түрі бір жағынан серпімді ширатылып шатыспайтын болса, екінші жағынан жылжымалы түйін, жұмыр арқанның бойымен оңай жылжып, лақтырғанға ыңғайлы болады. Далада, қос басында жүргенде бұғалық су тиіпсірленіп қатып қалмас үшін кәнігі жылқышылар бұғалықты үнемі майлап ширатып, жазып бабында ұстайды.
• Шідер – жылқының үш аяғынан шідерлеп ұстау әдетте жолаушылап жүргенде далаға қонып қалған жағдайда алысқа кетіп қалмау үшін қолданылатын құрал. Шідер ғұрыптық мәні мол құралдар қатарына жатады. Шідер көбіне төрт бес таспадан – "бетемше" немесе "мұрындық" өрімімен істеледі.
• Сақпан / зақпы – тас, т.с.с. заттардың алысқа лақтыруға қолданатын қол қаруы. Сақпанды көбінесе қайыстан өріп жасайды. Кейде жылқының қылынан да есіп даярланады. Сақпанмен атқан кесек шамамен 200 м-ден астам ұшады. Ертеде сақпанмен бөрі соғып, жау түсіретін мергендер болған. Малшылар сақпанды мал қайыруға, күзетуге пайдаланған. Сақпанмен таулы жерде мал қайыру өте қолайлы. Қойдың ішіндегі ешкі түлігі биік беткейге, таудағы шың-құзға шығуға үйір келеді. Олардың соңынан қой да ілесе береді. Сол кезде төменде тұрып-ақ ешкілер жеткен жеткен жерде асыра сақпанның көмегімен тас лақтырса, тастың түскен дыбысынан үркіп мал кері қайтады. Төл бағушыны кей жерлерде сақпаншы деп те атауы осыдан.

Қайысты өруге даярлау

Қайыстан түйін түйіп, өрім өру үшін алдымен таспа тіліп алу керек. Таспа тілетін пышақтың ұшы сүйір, жүзі жұқа, әрі мейлінше өткір болғаны жөн. Тілінетін қайысты сайлап алып, бір ұшын таспаның қажет санына қарай екі елідей мөлшерде жыра тіліп, көмекші адамға ұстатып қояды. Таспа тілуші бас бармағы мен пышақтаң арасына таспа тілімін қыса ұстап, пышақтың жүзін өзіне қарата тіледі. Таспаның ұштарын ажырата ұстап көмекші бірқалыпты ұстауы шарт. Осы әдіспен таспаларды біркелкі етіп шығару үшін, тілінген таспаны сыдырғышпен сыдырып шығу керек. Ол үшін тілінген таспаны сыдырғыштың керітілген тұсына салып, пышақтың жүзін сыдырғыштың сыртқы қапталына қажет мөлшерде сүйей ұстап, сыдырушы өзіне қарай тарта сыдырады. Таспаның оң жақ қапталын сыдырып болған соң, қайысты аудырып, сол жақ қапталын да осы әдіспен сыдырып шығуға болады. Егер қайыстың қалыңдығы біркелкі болмаған жағдайда, сыдырғыштың кертігіне қайыстың өң жағын төсей салып, пышақ жүзін қажет мөлшерде сыдырғышқа жанай ұстап, қайыс қалыңдығын біркелкі етіп сыдырып шықса, өрім әдемі болып көрінеді. Таспа тілгенде, сыдырғанда пышақты оқтын-оқтын жануышқа жанып отырған жөн. Егер таспа тілгенде немесе өргенде қайыстың бір ұшын ұстап отыратын көмекші кісі болмаған жағдайда суреттегідей әдіспен қайыс бауға шалып байлап қойып та жұмыс істеуге болады. Ондай бауды тұйық бау дейді. Сыдырғыштан өткен қайыстың қалдығын сыдырынды деп атайды.

Қайыс өрудің негізгі өрім түрлері

Қайыс өрудің негізгі өрім түрлері:

Жөргем

Өрімнің жөргем деп аталатын түрі.

Жөргем – жалғыз таспадан өрілген өрімнің ең оңай қарапайым түрі. Жас балаларға өрім өру өнерін үйреткенде жөргемнен бестаған жөн. "Жөргем" сөзінің шығу тегі белгісіз. Қазақ мал сойғанда малдың ішегіне, іш майын ұсақтап турап толтырады да, жөргемдей өріп, керегеге кептіріп қояды. Осылай өрілген ішекті де жөргем деп атайды. Әдетте, жөргемді "жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілетін" көктем уақытында асып жейді. Жөргем тұрмыста өрімді бос етіп өру қажет болғанда ғана қолданылады.

Бунақ

Бунақтау.

Қамшының өрімі мен сабын біріктіріп бекіту үшін бүркеншікті шегемен шегелейді. Сонымен қатар, мыс, жез, күміс т.б. металмен сақиналай мойнақтап, шылғи таспамен-ақ тастай етіп бекітетін тәсілді бунақтау деп атайды. Шикі теріден тілінген таспаны ылғалдап буғандықтан, кебе келе таспа тырысып тартылады да, өрімді сапқа мықтап бекітеді.

Қос қасқа

Қос қасқа немесе қоқан түйіс өрімі.

Екі таспадан өрілетін өрімнің бұл түрін шеберлер "қос қасқа" немесе "қоқан түйіс" деп атайды. Ол үшін екі таспаны жеке тіліп, қырларын сыдырғышпен сыдырып алып, айқастыра салады. Содан соң ретпен айқастыра отырып түйеді. Сонда халық шеберлері бүлдірге құйысқан т.б. түйгенде қолданатын түйін пайда болады. Осы әдіспен әрі қарай түйіп жалғастыра берсе, әдемі төрт қырлы өрім шығады. Өрімшілер осы әдіспен ортасына жұмыр қайыстан өзек салып, бүлдірге қалдырып, ұзындығын бір қарыстай төрт қырлап өріп, өрімнің ұштарын біркелкі етіп қарқып, шашақ ретін қалдырады да, ортасына өзек етіп қалдырған қайысты тіліп, жұмырлай өріп жалғастырады. Сонда өрімнің төрт қырлы тұсы қамшысап болады да, жұмыр өрілген тұсы өрімі болады. Міне осы әдіспен бүлдіргесі, сабы, өрімі тұтас өрілген жеңіл әрі сыпайы қол қамшы жасалынады.

Қос таспалы бұрама өрім

Қос таспалы бұрама өрім.

Бұл әдіспен өру үшін, қос қасқаны түйгендей етіп түйеді. Содан соң екінші таспаны бірінші таспамен төртінші таспаның үстін бастыра оң жаққа қайырады (3-сурет). Енді төртінші таспаны үшінші мен бірінші таспаның үстін бастыра солға қарай қайырады (4-сурет). Әрі қарай бірінші таспаны төртінші таспаның үстін бастыра, екінші таспаның тұйықталған жерінен өткізіп, солға тастап, өрімді өрбіте береді (5-сурет).

Үш таспа жалпақ өрім

Үш таспа өрім.

Үш таспаны халық шеберлері "бұрым өрім"" деп те атайды. Үш таспа көбінесе жалпақ түрінде кездеседі. Онымен дауылпаз, дабыл, шыңдауыл, кепшік, даңғыра сияқты үрмелі музыка аспаптарына керілген көннің жиегін бастыра көмкеріп, әдемі бүркеншікті шегелермен бекітеді. Аталған аспаптарға бауды үш таспадан өріп тағады. Айыл, өмілдірік, құйысқан жасағанда да осы өрімді пайдалануға болады. Үш таспаны жалпақтап өру үшін, алақан қалдырып, қайысты әдеттегідей жалпақтау етіп тіліп, қырларын сыдырғымен сыдырғып, тегістеп алу керек. Бірінші суреттегідей таспаларды 1, 2, 3 сандарымен белгіленеді. Содан соң 2-суреттегідей бірінші таспаны екінші таспаның астынан өткізіп, үшінші таспаның үстіне көлденең салып, оң жаққа тастайды. Келесі ретте үшінші таспаның үстіне көлденең салып, сол жаққа тастайды (3-сурет). Әрі қарай бірінші таспаны екінші таспаның астынан алып, үшінші таспаның үстіне көлденең сол жаққа тастайды (4-сурет). Өрім осы ретпен жалғаса береді. Өрімнің бұл түрі күрделі емес. Қажетті ұзындықты өріп болған соң, ұшын бекіту үшін 5-суреттегідей бір таспа мен қалған екеуін шалып, жұмысты доғаруға болады. Осы әдіспен өрілген өрім жадағай жалпақтау болып түседі.

Үш таспа жұмыр өрім

Үш таспа жұмыр өрім.

Үш таспаны жұмырлап өру үшін жеке-жеке үш таспа тіліп алып, сыдырып қырларын алу керек. Содан соң 2-суреттегідей әдіспен әр таспаны ретімен шалып шығады. Ең соңында 3-суреттегідей таспаларды тартып, жинақтап, әрі қарай осы тәсілмен өрімді жалғастыра берсе, әдемі, ширатыла біткен жұмыр өрім пайда болады. Халық шеберлері бұл өрімді "бұрама" немесе "бұраң бел" – деп те атайды. Егер өрімді жуандату қажет болса, ортасына жұмыр қайыстан өзек салу керек, немесе төрт, бес, жеті тіпті одан да көп таспа қосып өре беруге болады.

Төрт таспа жалпақ өрім

Төрт таспа жалпақ өрім.

Мұндай өрім өру үшін, алақан қалдырып, әдеттегідей төрт таспа тіліп, таспалардың қыртысындағы қырларын сыдырып, нөмірлеу керек. Содан соң бірінші таспаны екінші таспаның астынан, үшіншісінің үстінен, төртіншісінің үстінен өткізе оң жаққа тастау керек (3-сурет). Содан соң бірінші таспаны екінші таспаның үстіне, төртіншінің астынан шалып, үшіншінің астын бастыра сол жаққа қарай тастау керек. Осы тәртіппен әрі қарай өрімді жалғастыра беруге болады (4-сурет).

Төрт таспа жұмыр өрім

Бұл өрімді халық шеберлері мұрындық деп те аттайды. Мұндай өрім өру үшін алақан қалдыра төрт таспа тіліп, қырларын сыдырып, сыптығырланады. Содан соң бірінші таспаны екінші және үшінші таспаның астыннан шалып, төртіншінің үстін бастыра оң жаққа тастау керек. Әрі қарай төртінші таспаны бірінші таспамен үшінші таспаның астымен шалып, төрттіншінің үстін бастыра сол жаққа тастау керек. Осы тәсілді қайталап, өрімді әрі қарай жалғастырса берсе, әдемі жұмыр өрім шығады. Бұл – қамшы өрімнің қарапайым, әрі оңай түрі. Өрім өрумен жаңадан айналысып жүргендер үшін үйренуге қолайлы тәсіл. Өрімді қажетті ұзындықта өріп алған соң, ұшын бекітіп тұрып, сүмсуірдің дәл келетін көзінен өткізіп, сәл ылғалдап алып әрлі-берлі ысса, өрім біркелкі жатық болып шығады.

Бес таспа жалпақ өрім

Бес таспа жалпақ өрім.

Өрімнің бұл түрін бес қасқа деп те атайды. Бұл өрімді өру үшін, алақан қалдырып, әдеттегідей сәл жалпақтау бес таспа тіліп, біркелкі етіп қырларын сыдырып алады. Содан соң бесінші таспаны төртінші таспа мен үшінші таспаның үстін бастыра, сол жаққа тастап, бірінші таспаны екінші мен бесіншінің үстін бастыра, үшінші таспаның астынан шалып оң жаққа тастайды. Әрі қарай төрттінші таспаны бірінші мен үшінші таспаның үстін бастыра сол жаққа тастайды (3-сурет). Осы тәсілмен екі жаққа алма кезек бір таспадан ауыстырып өре отырып, әдемі жалпақ өрім шығарылады. Бұл өрім құстың таңдайына ұқсайтындықтан "құстаңдай" немесе "бестаңдай" деп те атала береді (4-сурет).

Бес таспа жұмыр өрім

Бес таспа жұмыр өрім.

Бұл өрім бестемше деп те аталады. Оны өру үшін, алақан қалдырып, бес таспа жұмырлана, сыптығырлана тілініп, сыдырыланады. Әрі қарай бесінші таспа төртінші, үшіншіні екінші таспалардың астынан шалынып, сол жаққа қарай түседі де, бірінші таспа олардың барлығының астынан шалынып, оң жаққа тасталады (2-сурет). Содан соң бесінші таспа екінші мен үшінші таспаның үстінен басып шалынып, екінші таспаның астынан шалынып, сол жаққа қойылады (3-сурет). МОсы тәртіппен қайталап өре берсе, бес таспадан өрілген әдемі, жұмыр өрім шығады (4-сурет).

Алтыбасар

Алтыбасар өрім.

Алты таспа жалпақ өрім – жалпақтау алты таспа тіліп, сыдырып, сыптығырланады. Бұл өрімді ортасынан бастап өрген жөн. Ол үшін үшінші таспаны төртіншінің үстін бастыра, бірінші таспаның астынан шалып, алтыншы таспаны көлденең бастыра оң жаққа тастайды (2-сурет). Содан соң төртінші таспаны екінші таспаның үстін бастыра, екінші таспаның астынан шалып, екінші таспаның үстін көлденең бастыра, бірінші таспаның астына келтіріп, сол жаққа қарай тастайды (3-сурет). Осы ырғақпен өрім өруді қайталап өрбіте беруге болады. Өрімнің алты таспадан өрілген осындай жалпақ түрін халық шеберлері "алтыбасар" деп атайды (4-сурет).

Алты таспа жұмыр өрім / жыланбауыр

Жыланбауыр өрім.

Алты таспа жұмыр өрімнің бұл түрін, шеберлер "бұзаутіс" деп те атайды. Ел аузында: "алты таспа бұзаутіс, былжырамай аттан түс!" – деген сөз осыдан қалса керек. Өрімнің бұл түрін өру үшін, алақан қалдырып, алты таспа тіліп, жұмырлап сыдырып, сыптығырланады. Бұл өрімді өру үшін төртінші таспаның үстінен көлденең бастыра, екінші таспаның астынан шалып, солға қарай қайырылады да, бесінші таспаны үшінші таспаның астынан өткізіп, сол жаққа қарай қайырады. Алтыншы таспаны қалған таспалардың астыннан шалып, екінші, төртінші таспаны бірінші, төртінші, алтыншы таспалардың астынан шалып, сол жаққа қарай тастайды (3-сурет). Әрі қарай осы тәртіппен қайталап өрімді өрбіте берсе, жұмыр өрім шығады (4-сурет).

Жеті таспа жалпақ өрім / қазтаңдай

Жеті таспа жалпақ өрім.

Бұл өрімді өру үшін алақан қалдырып, сәл жалпақтау етіп жеті таспа тіліп, сыдырып алу қажет. Содан соң бірінші таспаны қалған таспалардың үстін көлденең бастыра, оң жаққа қарай тастап, жетінші таспаны да қалған таспалардың үстін бастырып сол жаққа қайырып тастау керек (2-сурет). Әрі қарай тура осы әдіспен екінші таспаны оңға, алтыншы таспаны солға қарай қалған таспалардың үстін бастыра тасталады (3-сурет). Осы әдіспен үшінші таспа оңға, бесінше солға, төртінші оңға т.с.с. шеткі таспаларды алмак кезек бірде оңға, бірде солға қалған таспаларды үстін бастыра қайырып тастау арқылы өрім өрби береді (4-сурет). Бұл өрім қазтаңдай деп аталады.

Жеті таспа "Айыл"

Жеті таспа айыл.

Жеті таспадан өрілген өрімнің бұл түрі айыл немесе айыл жырым деп аталады. Атына заты сай, бұл өрім көбінесе ердің айылын өру үшін қолданылады. Айыл өрімнің өру әдісі де айылша тәрізді арасына қайыстан қос өзек түседі. Айырмашылығы – екі өзектің арасы алшақ, әрі таспалар алма кезек ауысып тоқылады.

Жеті таспа айылша

Жеті таспа айылша.

Бұл өрім жеті таспаны "қазтандай" әдісімен өріледі. Айырмашылығы – өрімнің арасына қайыстан тілінген екі өзек қалдырса болғаны. Өрімнің бұл түрі әдемі, әрі берік болады.

Сегіз таспа ноқыра

Сегіз таспа ноқыра.

Сегіз таспа алақан қалдыра тілініп, сыдырып, сыптығырланады. Әрі қарай бірінші таспаны екінші таспаның үстін көлденең бастыра, үшінші, төртінші, бесінші, алтыншы таспалардың астынан шалып, алтыншы мен жетінші таспаның арасынан өткізіп алып, сол жаққа қайырылады (2-сурет). Содан соң сегізінші таспаны жетінші таспаның үстін бастыра, алтыншы, бесінші, төртінші, үшінші таспаның арасыннан өткізіп, оң жаққа қайыра тастайды (3-сурет). Осы реттпен жалғаса береді. Осы өрімді халық шеберлері ноқыра деп атайды.

Сегіз таспа төрт қырлы өрім

Сегіз таспа төрт қырлы өрім.

Сегіз таспаны алақан қалдыра тіліп, сыдырып, сыптығырланадыжәне нөмірленеді. Сонан соң бірінші таспаны екінші, үшінші, төртінші, бесінші таспалардың астынан шалып, үшінші мен төртінші таспаның арасынан өткізіп, оң жаққа қарай қайырады. Осы тәртіппен өрім жалғаса береді. Әдемі төрт қырлы өрім шығады.

Әдебиеттер

• Р. Сыздықова. Сөздер сөйлейді. А. Санат. 1994;
• Шоқпарұлы Д., Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007;
• Шоқпарұлы Дәркембай, Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007;
• Шоқпарұлы Дәркембай. Қазақтың теріден жасалған бұйымдары. Қолжазба;