Қарашай-Шеркес автономиялы облысы
Қарашай-Черкес Автономиялы облысы, Қарашай-Черкесия – РКФСР-дің Ставрополь өлкесі құрамында. 1922 ж. 12 қаңтарда құрылды. Жері 14,1 мың км². Халқы 352 мың (1972). Әкімшілік жағынан 7 ауданға бөлінеді; 3 қаласы, 8 қ.т. поселкесі бар. Орталығы – Черкесск қаласы.[1]
Табиғаты өңдеу
Қарашай-Черкес Үлкен Кавказдың солтүстік беткейін, Эльбрустың батысы мен солтүстігін ала, оңтүстігінде Бас немесе Су айырық жотадан бастап, солтүстігінде Кавказдың етегіне дейінгі аралықта орналасқан. Солтүстігін Бүйір жота (ең биік жері – Эльбрус шыңы, 5642 м) алып жатыр. Бас жотада Пшиш (3790 м), Домбайөлген (4046 м), Гвандра (3984 м) шыңдары бар. Басты асулары – Клухор және Марух. Климаты биіктік белдеулерге байланысты өзгеріп отырады. Қаңтар мен ақпанның орташа температурасы тау етегінде -5 0С, биік жерінде -10 0С. Шілде мен тамыздың орташа температурасы тау етегінде 21 0С, тауда 8 0С.Аязсыз мерзім солтүстігінде 182, оңтүстігінде 50-75 күнде созылады. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 550-2500 мм. Эльбрус пен Бас жотаның жалдары мен шыңдарын мұз басқан. Басты өзендері – Кубань және оның салалары (Теберда, Үлкен Зеленчук және Кіші Зеленчук, Уруп, Үлкен Лаба). Өзендері электр энергиясын алуға, егін суаруға пайдаланылады. Облыстың солтүстігіндегі қара топырақты өңірлер оңтүстікке қарау тау орманының қоңыр топырағына және таулық шалғын топыраққа ауысады. Тау етегінде далалық өсімдіктер, таулы бөлігінде жалпақ жапырақты (шамшат, емен т.б.), өзен аңдарғарларының жоғарғы жағында қылқан жапырақты (қарағай, шырша, май қарағай) ағаштар және субальпілік, альпілік шалғын өседі. Орманы 344 мың га. Орманды және биік таулы өңірде аңдардан коңыр аю, сілеусін, орман мысығы, тау және орман сусары, жабайы шошқа, бұғы, елік, тур және ұлар, құр т.б. құстар кездеседі.
Тарихы өңдеу
Қарашайлар мен черкестердің арғы ата-бабалары ежелден осы Қарашай-Черкес АО-ның қазіргі жерін мекендеген.[2] Оны археология ескерткіштерден (Кардоник, Овечка, Яворадағы тас дәуірінің қоныстарынан) көруге болады. 5-13 ғасырдың ескерткіштері (Рим тауы, Адиюх қалашығының жұрты) алғашқы қауымдық қоғамның ыдырауы мен феодал қатынастардың туу кезеңінен мағлұмат береді. 9-10 ғасырда Қарашай-Черкес АО-ның жері алаңдардың бастапқы феодал мемлекетіне қарады. Алан мемлекеті Византиямен, хазарлармен, грузиндермен саяси және экономикалық байланыс жасап тұрды. 10 ғасыр қарсаңында адыгей-черкес халықтығы қалыптасты. 13-14 ғ. Қарашай халықтығының қалыптасуы аяқталды. Бәрі де мал шаруашылығымен, егіншілікпен айлансты. 14-16 ғасырда қазіргі Қарашай-Черкес АО-ның жеріне Абхазиядан қоныс аударып абазалар, 17 ғасырда Азов жағасынан, Еділ бойынан ноғайлар келді. 15-18 ғасырда қарашай-черкес жеріне Қырымның түрік феодалдары шабуыл жасады. Олардан қорғану үшін жергілікті халық орыс мемлекетімен одақтасуды жақтады. 1552, 1555, 1575 жылдары Мәскеуге елшіліктер жіберіп, Ресеймен саяси одақ жасады. 1790 ж. қазіргі Черкесс қаласы жанындағы шайқаста таулықтар мен орыс әскерлері түріктің Батал-пашасының корпусын талқандады.[3]
Денсаулық сақтау ісі өңдеу
Облыста 1972 ж. 3,2 мың төсектік (1 мың тұрғынға 8,9 төсек) 41 аурухана болды; 561 дәрігер (628 тұрғынға 1 дәрігер) жұмыс істеді. Тау климатымен емдейтін Теберда курорты, Архыз емханасы т.б. бірнеше санаторийлер мен демалыс үйлері бар. Теберда өзенінің бас жағында әйгілі домбай алқабы – КСРО-дағы туризм мен альпинизмнің оқу және жаттығу орталығы бар. Облыста туризм мен алтпинизм жақсы дамыған. Көпке әйгілі туристік маршруттардың бірі – Кубань өзенінің аңғарын бойлай, оның Теберда өзенімен қосылысқан жеріне дейін, одан әрі Клухор ауданынан өтіп, «Северный приют» турбазасына, одан соң Кодори өзені аңғарын бойлай жүріп, Сухумиге дейін барады. Кубань өзені аңғарынан 60-тан астам туристік және альпинистік маршруттар басталады. Теберде тауында альпинистер көпшілігіне мәлім Домбайөлген қабырғасы (биіктігі 1500 м) бар.
Баспасөзі, радиохабары өңдеу
Облыстық газеттері: қарашай-балқар тілінде «Ленинни байрағы» («Ленин туы», 1924 жылдан), қабарда-черкес тілінде «Ленин нур» (1923 жылдан), ноғай тілінде «Ленин йолы» (1938 жылдан), орыс тілінде «Ленинское знамя» (1918 жылдан), абазин тілінде «Коммунизм алашара» («Коммунизм нуры», 1938 жылдан). Облыстық радиохабары қарашай-балқар, қабарда-черкес, абазин, ноғай және орыс тілдерінде бір бағдарлама бойынша хабар береді.[4]