Қарағандыкөмір

«Қарағандыкөмір» - 1974-1991 ж. КСРО көмір өнеркәсібі мин-нің көмір өндіру жөніндегі Октябрь революциясы орденді Қарағанды өндірістік бірлестігі. 1930 ж. құрылған.

1930-34 жылдары «Қарағанды» Мемлекеттік тресі, 1934-1965 ж. «Қарағанды көмір» тресі, «Қарағанды көмір» комбинаты, 1965-1970 ж. ҚазКСР Көмір өнеркәсібі басқармасы, 1970-74 ж. «Қарағанды көмір» Мемлекеттік тас-көмір комбинаты.

1931 ж. Қарағандының көмір кендерінің негізінде КСРО-ның қуатты үшінші көмір базасын жасау қолға алынды. Оның құрылысын салған кезде Қарағандыға елдің еңбекшілері қалтқысыз туысқандық кемек көрсетті. Мәскеу және Мәскеу облысының жұмысшыларының бастамасы бойынша ірі өнеркәсіптік-экономикалық орталықтардың Қазақстан енеркәсібіне, оның ішінде Қарағанды көмір бассейніне өндірістік-техникалық камқорлық жасауының негізі қаланды. Мәскеудің үлгісімен Ленинград партия ұйымы мен жұмысшы табы өзінің достық көмегін кеңінен ерістетті. Олар техника мен жабдықтар жөнелтті, білікті жұмысшылар мен инженерлік-техникалық қызметкерлерін жіберді, қазақтың болашақ маман кадрларын оқытып үйретті. 1931 ж. қыркүйекте Донецкінің шахтерлері Қарағандыға камқорлық жасаудың екі онкүндігін өткізді. Қарағанды бассейні үшін механизмдер мен аспаптар жинау жөнінде арнайы бригадалар құрылды. Қарағандыда жұмыс істеуге шахтерлерді ерікті түрде жинау жарияланды. Донбастан Қарағандыға тек қана 1931-32 жылдары 600 білікті жұмысшы, инж.-техн. қызметкерлері келді. Елімізге аты әйгілі Донецк шахтері әрі ірі ұйымдастырушы К. О. Горбачев «Қазақкөмір құрылысы» тресін басқарды. 3-көмір базасының құрылысы тез қарқынмен жүргізілді. 1931-36 жылдары жер бетіне жақын жатқан көмір қабаттарын барлау ісіне пайдаланылатын шахталар салынды. Мұнда шахтаның 1015 ж. қызмет ететіндігі есептелінді, іргесі қаланған 22 шахта толығымен көмірі өндірілгенге дейін пайдаланылды. 1937-1941 ж. бассейннің кен орнын жедел түрде өңдеу әрі қарай жалғасты. Өнеркәсіптік аймақтың түпкілікті барланған қорлары неғұрлым қаупі, өнімділігі мейлінше жоғары көтеру құрылғылары мен жер үсті кешендері бар шахталар салуға мүмкіндік берді. 1940 ж. 20 шахта мен 1 разрез жұмыс істеді, бұларда сол жылы 6,3 млн т көмір өндірілді. Жаңа кен техникасын ойдағыдай қолданудың және білікті жұмысшылар мен инж.-техн. кадрлардың үнемі толықтырылып отырудың арқасында 1940 ж. аяғына қарай еңбек өнімділігі 1933 жылмен салыстырғанда З еседен астам арттыру қамтамасыз етілді. Ұлы Отан соғысы жылдары (1941-45) Қарағанды еліміздің ең басты көмір базаларының біріне айналды. «Қарағандыкөмір» Донбастан көшіріліп әкелінген 10 мың білікті жұмысшылар мен мамандарды қабылдап, орналастырды. А. Г. Стаханов 31-шахтаның бастығы болды. Жаңа шахталар салынып, ескілері қайта жабдықталды. 1942 ж. наурызда «Қарағандыкөмір» одақтық тресінің жүйесінде Сталин, Ленин, Киров руда басқармалары (20.6.1942 жылдан трестер) ұйымдастырылды, бұлардың қарамағында жұмыс істеп отырған 24 және салынып жатқан 15 шахта болды. Ұлы Отан соғысы жылдары бассейнде 45 млн 899 мың т көмір өндірілді. Мұның өзі 1856-1940 ж. аралығында өндірілген көмірден 1,5 есе артық еді. «Қарағандыкөмір» дамыған өнеркәсіпті шаруашылыққа ие бола отырып, соғыстан кейінгі кезеңге аяқ басты. Қарағанды еңбекшілері азат етілген аудандарды, сондай-ақ «Қарағандыкөмір» комбинаты Донбасты қалпына келтіруді камқорлыққа алды. Қарағанды кәсіпорындары оған түрлі техника мен кен-шахта жабдықтарын жөнелтті. Донбаста тұрақты жұмыс істеу үшін 550 басшы партия және кеңес қызметкері, 1300-ден астам маман шахтерлер, инженерлер мен техниктер жіберілді. Украинаға барған Қарағанды жұмысшылары мен мамандары қираған шахталарды, кәсіпорындар мен транспортты кайта қалпына келтіру жұмыстарына қатысты. Қарағанды көмір өнеркәсібі қызметкерлерінің алдында соғыстан кейінгі Социалистік құрылыста зор мүмкіндіктер ашылды. «Қарағандыкөмір» кеншілері стахановшылар мен көп мыңыншылардың жинақтаған тәжірибесін пайдалана отырын Донбастың өзі тәріздес кәсіпорындарымен бесжылдықтардың тапсырмаларын мерзімінен бұрын орындау жолындағы Социалистік жарысты өрістетті. 1945 ж. осы шахтаның механигі С. С. Мақаров өнеркәсіптік жағдайда қең алымды комбайн жасап, сынақтан өткізді, осының негізінде енімд. жоғары бірсыпыра машиналар жасалды. Жаңа шахталар мен байыту фабрикаларын салу, жұмыс істеп тұрған Көмір кәсіпорындарын кайта жабдықтау, ұсақ өндірісті ірілеріне біріктіру есебінен шахта қорын жаңарту басталды. 1%2 жылдан бастап Қарағанды шахталарында тар алымды техникалар: К-52 М, 2К-52, К-58 М, КПІ-1 КГ және т. б. тазартқыш комбайндар кеңінен енгізіле бастады. Лаваларда механикаландырылған жылжымалы бекіткіштері бар кешендерді енгізу еңбектің қауіпсіздігін арттыруға, қол еңбегін қажет етегін жұмыстар жойынып, шахтерлердің еңбек енімд. көбейтуге және шығарынзтын көмірдің езіндік құның ке.мітуге мүмкіндік берді. 1965 ж. наурызда Л. К. Дандаберттің комплексті бригадасы «Қарағанды тау-кен машиналарын жобалау» институты жасаған «Карзғзнды—7/15» комбайнының кемегімен 31 жұмыс күнінің ішінде 1803 қума м. кен орнын жүріп етті. 1965 ж. Қазақстан Көмір өнеркәсібі еңбек енімділігінің дәрежесі жөнінде жоғары жетістікке жетіп, КСРО Көмір бассейндерінің арасында 1-ші орын алды. Осы жылдары жалпы қуаты 19,5 млн т-ға жететін 14 шахта мен разрездер салынып, пайдалануға берілді. Көмір құлатуды механикаландыру дәрежесі 1958 ж. 68,9%-дан 1965 ж. 80%-ға көтерілді. 1965 жылға қарай көмір шығарудың көлемі едөуір өсті. Көмір өнеркәсібі басқармасының құрамына «Абайкөмір», «Ертіскөмір», «Кировкөмір», «Октябрькөмір», «Саранкөмір», «Шахтинсккөмір», «Қарағандыкөмірбайыту», сондай-ақ көптеген көмір разрезі, кен-шахта, кен-транспорт, электромеханика жабдықтарын жөндеу жөніндегі з-ттар кірді. Соғыстан кейінгі кезеңде Саран уч-сін, Шерубай-Нұра, Тентек көмірлі аудандарын игеру барысына қарай 31 учаскенің ұжымдары тәуліктік көмір шығарудың мыңыншы межесінен асып түсті (1969). 1970 ж. бассейнде 28 шахта көмір разрезі, 4 байыту ф-сы барлығы 66 мекеме мен кәсіпорын жұмыс істеді. 8-бесжылдықта (1966-1970) жаңа шахталарды салуға және жұмыс істеп тұрғандарды қайта жзбдықтауға 350 млн сомнан астам қаржы жұмсалды. Бұл жоспардан тыс 5,4 млн т отын өндіруге, көмір шығаруды тәулігіне орташа 1 шахтаға шаққанда 4710 т-ға жеткізуге, көмір құлатуды механикаландыру және проходкалау дәрежесін тиісінше 92 және 72,6%-ға, ал автоматтандыру дәрежесін 79%-ға көтеруге мүмкіндік берді. 1971 ж. көмір шығару жөніндегі бір жұмысшының орташа айлық еңбек өнімділігі 72,9 т болды. Ірілендіру есебінен шахталардың саны 37-ден 27 шахтағз дейін азайды, әрбір шахтаға келегін өнім 2337 т-ға өсті. Кен қазу жүйесі мен технологиялық жетілдіру, шахта қорын қайта құру, кен жұмыстарын шоғырландыру арқасында шахтаның саны екіге қысқарды: өрбір кәсіпорынның (шахтаның) өндірістік қуаты 31,7%-ға артты, сонымен бірге шахтаның үстіндегі жұмыстың еңбек шығыны кеміді. Осы кезең аралығында механикаландырылған кешендер мен жабдықталған лавалардың саны 2 еседен астам өсті, тазарту забойларының саны 186-дан 153-ке кеміді. Бір шахтаға түсетін қуат 1,5 есеге артты. Көмір шығаруда жұмысшының еңбек өнімділігі 39,2%-ға көбейді. Техникалық алға басудың арқасында көмір шығару едөуір өсті. Комбинат орнына «Қарағандыкөмір» бірлестігі құрылуына байланысты көмір трестері таратылды, оның құрамына шахталар, Қушоқы разрезі, байыту ф-қалары, жүк тиеу-транспорт басқармасы, «ҚарағандыэнергоКөмір» кәсіпорны өндірістік автотранспорттың, мамандандырылған шахта монтаж басқармасы (СШМУ), «Қарағанды Көмір құрынысы» тресі салынып жатқан шахталардың біріккен дирекциясы, материалдық-техникалық жабдықтау басқармасы, эксперименттік зауыты бар Бүкілодақтық ғыл.-зерттеу жобалау-қонструкторлық көмір институты (КНИУИ) кірді. Шахтинск орталық электр механикалық шеберханалар негізінде стандартты емес және шағын механизаңия зауыты, Орталық көмір химия лабораториясы мен шахталардың, разрездердің және байыту фабрикаларының техн. бақылау бөлімдерінің негізінде көмірдің сапасы мен стандарттарға бақылау жасайтын басқарма құрылды. 1988 ж.52,4 млн т көмір өндірілді. Кокстелетін көмірлер шығару жоспары орындалды. Ашық әдіспен көмір шығару қарқынды жүргізілді. Бөрілі кенішінде барлау пайдалану жұмыстары кеңінен өрістеді.

«Молодежный» разрезі салынды, мұнда сол кезде жылына 5 млн т-ға жуық Көмір өндірілді. Осы разрезді игерген кезден бері (1981) тұтынушыларға 40 млн т-дан астам отын жөнелтілді. 11 бесжылдықта Қарағандының бат. қарай 300 км жерде орналасқан Шұбаркөл кен орнын барлау және игеру жұмыстары жүргізілді. Оның көмірі энергет. және коммуналдық тұрмыстық мұқтаждарға және химия өнеркәсібі үшін шикізат ретінде пайдаланылды. Қоры 1,5-1,8 млрд т-дай деп бағаланды. 1988 ж. «Қарағандыкөмірдің» құрамында 26 шахта, 3 Көмір разрезі, 8 байыту ф-касы, кен-шахта және кен транспорты жабдықтарын ендіру жене жендеу жөніндегі 4 зауыт, «Қарағандыкөмір» құрылысы тресі (14 кәсіпорын), «Қарағандыэнергокөмір» кәсіпорны, «Арнайы шахта монтаж газсыздандыру» басқармасы және 10-нан астам әр түрлі мекемелер болды. «Қарағандыкөмірдің» шахталарында тазалау жұмыстары кешенді механикалзндыру түрінде жүргізілді. Көмірді механикаландырылған кешендер шығарудың үлес салмағы 97,9%-ға жетті, «Қарағандыкөмірдің» шахталарында 122 кешенді-механикаландырылған забойлар жұмыс істеді. Олардың 62-і жаңа техникалық дәрежедегі КМ130, ОКП70, МК75, «Пиома» кешендерімен жабдықталды. Көмір өнеркәсібі бассейнінде тұңғыш рет кен-монтаж ендірісінің прогрестік технологиясы мен оны ұйымдастыру енгізілді. Бұл барлық көмір шахталарының кешенді-механикаландырылған лаваларды монтаждау жұмыстарын орындауды орталықтандыруды қамтамасыз етті, бірегей шахтааралық технологиялық кешен салынды. Бассейннің шахталарында механикаландырылған кешендердің жұмыстарының тиімділігі мен сенімділігін арттыру үшін КНИУИ және т. б. ғылыми ұйымдар жасаған прогрестік технологиялық схемалары кеңінен енгізілді.

1986 жылға дейін 12 мына лэм орден және медальдармен, оның ішінде Ленин орденімен 75 адам, Октябрь революциясы орденімен 72, Еңбек Қызыл Ту орденімен 151 апам марапатталды, 24 адамға Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. 16 КСРО Мемлекеттік сыйл., 10 Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты болды. Құрметті шахтер атағына 4441, «Шахтер даңқы» белгісінің толық иегері 295 адам.

«Қарағандыкөмір» шахталарында бірнеше рет Көмір шығару мен кен проходкалаудың дүниежүзілік, бүкілодақтық, респ., бассейндік рекордтары дүниеге келді. «Қарағандыкөмір» учаскелерінің ең тандаулы ұжымдары 1972 жылдан бастап «бесжүзмыңыншылардың» Социалистік жарысына қатысып, жылына 500 мың т Көмір өндірді. 1973 ж. бастап кен проходкалау бригадалары 3500-5000 м кен қазындыларын даярлады. Көмір өндіретін учаскелердің жекелеген ұжымдары миллиондық межеге шығып, проходкалау жұмыстары 6ОО м-ге жетті. 11-бесжылдықта (1981-85) «Қарағандыкөмір» бірлестігінде 776 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді. Шахтерлерге 7680 орындық 85 асхана,35 буфет қызмет көрсетті. Жер астында жұмыс істейтін 14.500 адам ыстық тамақпен қамтамасыз етілді. 6 санаторий-профилакторий (жылына 11 мың адам), «Жартас» санаторийі (320 төсек), «Шахтер» демалыс үйі (260 орын) жұмыс істеді. Бірлестік-1976 ж. Октябрь революциясы орденімен марапатталды. «Қарағандыкөмір» бірлестігін әр жылдары Социалистік Еңбек Ерлері В. Т. Шибаев, П. М. Трухин, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаттары Н. А. Дрижд, А. Г. Саламатин басқарды. Қайта құру, қоғамды демократияландыру кезеңі мен тәуелсіздіктің бастапқы жылдарында бұрынғы байланыстардың үзілуі, нарықтық қатынастарға кешуге орай, Қ. ұжымы қиын жағдайда тап болды. 1989 ж. кеншілер ереуілі етек жайды (қ. Қарағанды кеншілерінің ереуілі). 1992 жылдан мемлекет кәсіпорындарға дотация беруін тоқтатты. Көмірге сұраныс 1994 ж. 1991 жылмен салыстырғанда 2,5 төмендеді, 1995 ж. 14,4 млн тоннаға зорға жетті. Кеншілер дүркін-дүркін ереуілдерге шығып тұрды. Қ. басшысы Г. Презент өзін-өзі ақтамайтын және көмір қоры аз шахталарды, мысалы, «Топар», «Степная», «Дубовка», «Майқұдық», «Северная» шахталарын жапты. 1995 ж. Үкімет қаулысымен «Қарағандыкөмір» бірнеше дербес құрылымдарға бөлінді: «Қарағандышахтакөмір» РМК құрылып, оның құрамында ЗЗ кәсіпорын болды, 5 шахта кәсіпорылға берілді, 27 кәсіпорын дербестік алды, әлеуметтік-мәдени сипаттағы 28 кәсіпорын жергілікті биліктің қолына көшті. Көмір разрездері жеке белініп шыққандықтан РМК кредиторлық қарыздары кебейді, жұмысшыларға жалақы төлей алмады. Осындай қиын кезенде ҚР Үкіметі 26.06.1996 ж. «Испат-Қармет» АҚ (қазіргі «МитталСтилТеміртау» АҚ) келіссөз жүргізіп, 15 шахта мен оларға қызмет көрсететін 12 кәсіпорынды меншігіне берді. Көмір департаменті құрылған сон инвестициялар құйып, шахта қорын толықтыруға жағдай жасалды. Үзілген байланыстар қалпына келтірілді.