Қарағанды облысы денсаулық сақтау ісі

Қарағанды облысы өңірінде ұзак жылдар бойы халыққа мемлекеттік алғашқы медициналық жәрдем көрсету болмай келді.

Жергілікті тұрғындар халық емшілерінің көмегімен, халық медицинасы әдістерімен емделген. 19 ғасырдың ортасында облыс және уезд орталыктарының немесе казак станицалары тұрғындарының аз бөлігі ғана медициналық көмекті пайдаланды. 19 ғасырдын соңы мен 20 ғасырдын басында Орталық Қазақстан өңірінде бір ғана ресми медңциналық мекеме — штатында дәрігер, фельдшер және акушері бар дәрігерлік учаске болған еді. 1880 ж. болыстық фельдшер лауазымы енгізілген соң, Омбы училищесін бітірген Б. Мыгнатов, Қ. Байжанов, Қ. Бардибенов, Т. Шынғысов секідді фельдшерлер тұрғындарға медициналық көмек көрсететін болды. Олар қарапайым хирургиялық операциялар жасады, тіс емдеді, әйелдердің босануына көмектесті. Уездерде дәрігерлер мен фельдшерлер болған жоқ. Жезқазған-Ұлытау өңіріндегі түсті металл қорын игеруді бастаған ағылшындар 1915 ж. 8 орынды аурухана ашты.

Қарағанды көмір бассейнін және Жезқазған мен Балқаштағы мыс қорын игерудің басталуына байланысты жұмысшыларға мемлекеттік медициналық көмек көрсетіле бастады. Қазіргі Қарағанды облысы жеріңдегі алғашқы дәрігерлердің бірі Омбы медициналық институтының түлегі Ж. Ниязбеков еді. Ол тұрғындарға, оның ішінде әйелдер мен балаларға терапевтік және хирургиялық көмек көрсетті, науқастарға өз жалақысына алған дәрідәрмектерді таратты. Тұрғындарға медициналық көмек көрсетушілердің бірі Қазақстанға жер аударылған, Чита фельдшер мектебінің түлегі И.В. Деев болды. Ол 10 орынды аурухана ұйымдастырып, хирургиялық емдеумен, жұкпалы аурулардың, өкпе ауруының және мерездің алдын алумен айналысты. Деев кейіннен Қарсақбай мыс өңдеу зауытының алғашкы директоры болды. 1925 ж. Қарсақбай поселкесінде алғашкы перзентхана салынды, 20 орындық аурухана жұмыс істеді. Одан кейінгі жылдары Жезқазған мен Байкоңырдағы елді мекендердін барлығында да ауруханалар ашылды.

1930 жылдың 20 мамырында Мәскеуде К.О.ГорбачевҚарағандыкөмір» тресінің алғашкы меңгерушісі) жасақтаған геологиялық-барлау экспедициясының құрамында Қарағандыға алғашқы дәрігерлер Г.Н. Алалыкин, Я.Ф. Алалыкина және Л.Г.Ливас келді. Осындағы алты бөлмелі жалғыз кірпіш үй медициналық пунктке берілді, оны ел арасында «Қызыл аурухана» атайтын еді. 1931 ж. амбулаторияға жаңа дәрігерлер келе бастады. 1934 ж. Қарағандыға қала мәртебесі берілген кезде мұнда 62 дәрігер, 338 орта медициналық қызметкер болды, 652 орындық 8 аурухана, емхана, 12 амбулатория және 8 дәрігерлік пункт жұмыс істеді. Қарағанды қаласындағы хирургиялық емдеу тәсілінің қалыптасуына Алалыкин үлкен ықпал еткен еді. Ұлы Отан соғысы жылдарында ол Қарағандыдағы барлық эвакуациялық госпитальдардың кеңесшісі бөлды. Алалыкина терапевтікпен шұғылданды, әйелдердің босануына көмектесті, сонымен қатар санитарлық-ағартушылық жұмыспен айнапысты.

1933 ж. Қарағандыға КСРО денсаулық сақтау комитетінің жолдамасымен Кубань медицина институтының түлегі П.М. Поспелов келді. 6 жылдан астам уақыт бойы ол екінші кеніштегі аурухананың бас дәрігері және бөлім меңгерушісі болды. Ал 1939 жылдың қыркүйегінде облыстың денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды. Поспеловтың бастамасымен Қарағандыда медициналық жоғары оку орны ашылды, кейіннен осы оку орнын ширек ғасыр уақыт бойы өзі басқарды. 1934 ж. Ресейден Қарағандыға травматолог А.В. Тимофеевич және хирург Т.А. Коломенская келді, олар қаланың денсаулық сақтау саласын дамытуға үлкен үлестерін қосты. Тимофеевичті кеншілер «шахтерлер дәрігері» атайтын еді.

1933 жылдан бастап облыстағы денсаулық сақтау саласы екпінді дами түсті. Алғашкы емдіксауықтыру мекемелері: аурухана, емхана, шахтадағы дәрігерлік пункттер, санитарлық бөлім, балалар бөбекжайларының басын қосып, бір ғана бас дәрігер басшылық ететін бірлестіктер қалыптастырылды. 1940 ж. облыстағы (Жезқазған аймағын есепке алмағанда) 49 емдеу мекемелерінде 232 дәрігер және 1146 орта медициналық қызметкер жұмыс істеді. Ауруханаларда 2224 орын болды, оның ішінде 441 орын жүкті және босанған әйелдерге арналған еді. Облыстағы әрбір 10000 адамға шаққанда 54 орыннан келді. Соғыстан кейін медициналық мекемелер жүйесі ұлғайды. Облыстық, қалалық және аудандық ауруханалар базасы нығая түсті. Қашықтықтан диагностикалаудың арнаулы орталықтары, кардиохирургиялық, неврологиялық, ревматологиялық орталықтар, биохимиялық және бактериологиялық зертханалар ашылды, алғашқы медициналық көмек жүйесі ұйымдастырылды. Жыл сайын облыстың емдеу-профилактика мекемелерінде түрлі ауруларды анықтау және емдеудің 70-ке тарта жаңа әдістері енгізіле бастады. Ана мен бала денсаулығын қорғау жолға қойылды, жұқпалы және кәсіби аурулар көрсеткіштері төмендей түсті.

1946 жылға дейін Жезқазған аймағындағы Кеңгір және Рудник поселкелерінде медициналық қызметті фельдшерлер атқарып келді. Жезқазған өңірінде Марганец, Байқоңыр, Қарсақбай, Кеңгір және Рудник поселкелері бойынша ортақ бір ғана хирург, ҚР-ның еңбек сіңірген дәрігері А. Абыралина жұмыс істеді. Алғашқылар қатарында Е.Д. Горская, Н.А. Иванова, Валеньтик сияқты дәрігерлер де бар еді.

1947-1949 ж. Рудник, Кеңгір поселкелерінде жаңа ауруханалар салына бастады. 1950 жылдың аяғында мұнда 230 орынды 2 аурухана корпусы пайдалануға берілді. 1950-1954 ж. Жезді поселкесінде 10 орынды хирургиялық бөлім ашылып, онда дәрігер А. Пак, кейін М.В. Рахметов жұмыс істеді.

1954 ж. Кеңгір және Рудник поселкелерінің негізінде Жезқазған құрылды. Қалалық денсаулық сақтау бөлімінің алғашқы меңгерушісі А.А. Новикова болған еді. Жезқазған облысының денсаулық сақтау ісінің дамуына медицина ғылыми кандидаты Ә. Әділханов үлкен үлес қосты, ол ұзақ жылдар (1973-1994) бойы облыстың денсаулық сақтау басқармасынын бастығы болды. 1956 ж. Никольск поселкесінде 25 орынды аурухана, терівенеролоғиялық және туберкулезге қарсы диспансерлер ашылды. 1959 ж. Жезқазған каласында дәріғер Н.Д. Бех интратрахея наркозы әдісін енгізді, ал дәрігерлер Н.Ф. Широкова мен И.В. Шульман қан құю пунктін ұйымдастырды. 1955-1975 ж. аралығында бұрынғы Жезқазған облысы аймағында 2940 орынды 50 денсаулық сақтау нысаңдары және 8200 емхана салынды. Оның ішінде, Балқаш қаласында 120 орындық перзентхана, Сәтбаев қаласында 300 орынды туберкулез диспансері іске қосылды. Денсаулық сақтау объектілерін салу және оларды медициналық техникамен жабдықтауда «Балқашмыс» АҚ, «Жезқазғанмыс» АҚ секілді өндірістік бірлестіктер үлкен қолдау көрсетті.

1950 ж. КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысымен Қарағанды мемлекеттік медициналық институты, ал 1958 ж. Еңбек гигиенасы және кәсіптік аурулардың Қазақ ғылыми-зерттеу институты ашылды. Медицина институтының профессорлар-оқытушылар құрамында негізінен Қазан стоматологиялық институтының профессорлары мен доценттері, әр жылдары Мәскеуден, Ленинградтан және Кеңес Одағының басқа да ірі ғылыми орталықтарынан Қарағандыға жолдамамен келген және жер аударылған білікті мамандар болды. Институттың жұмысына жергілікті тәжірибелі дәрігерлер де тартылды. 1950-1974 ж. аралығыңда институтты Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген дәрігері, медицина ғылыми кандидаты, доцент П.М. Поспелов басқарды. Медицина институтының ашылуы осы сала мамандарын дайындауға және медицина ғылымының дамуына ықпал етті.

Өндіріс орындарында арнайы емдеу мекемелері, медициналық-санитарлық бөлімдер жұмыс істеді. Жезқазған және Қарағанды облыстары қосылғанға дейін Қарағанды өңірінде облыстық клиникалық аурухана, 16 қалалық, 9 аудандық орталық, 33 ауылдық учаскелік аурухана, 53 ауылдық дәрігерлік амбулатория, 8 стоматологиялық емхана, 3 қан құю стансасы, 15 жедел жәрдем стансасы, 181 фельдшерлік-акушерлік пункт, 98 дәрігерлік пункт, 20 санэпидемстансасы халыққа медициналық көмек көрсетті. Амбулаториялық-емханалық қызмет 68 мамандық бойынша, стационарлық көмек 56 бағыт бойынша жұмыс жасады. Медициналық мекемелерге қаралу саны жылына 16 млн-ға жуықтады, бір жыл ішінде 300 мыңға тарта адам стационарларда емделді.

Қарағанды облысының көрсеткіштері барлық медициналық қызмет түрлерінен жалпы одақ бойынша орта есептік көрсеткіштерден жоғары болды. Облыстың емдеу, профилактика, білім беру, ғылыми-зерттеушілік мекемелерінің базасында медицина саласы ғалымдары мен дәрігерлердің халықаралық симпозиумдары, бүкілодақтық және республикалық съездері мен конференциялары: хирургтардын IV съезі (1973), Республика стоматологтарының I съезі (1974), Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының алғашқы медициналық-санитарлық көмек бойынша халықаралық конференциясы (1978), педиатрлардың III республикалық съезі (1984), пневмокониоздардың патогенезі мәселесі бойынша III Бүкілодақтық симпозиум, хирургтар, реаниматологтар және анестезиологтардың республикалық конференциясы (1983), т.б. өтті. Облыстағы денсаулық сақтау саласының дамуына облыстық денсаулық сақтау бөлімі, облыстық денсаулық сақтау басқармасы басшылық етті. Облыстық денсаулық сақтау бөлімдерін әр кезендерде: Л.П. Полянский (1938-1939), П.Г. Лаптев (1939-1940) П.М. Поспелов (1940-1950), З.К. Төлегенов (1950-1960), К.А. Антерейкин (1960-1973), Н.Д. Лапшин (1973-1986) басқарды. Ал облыстық денсаулық сақтау басқармасының басшылары В.Б. Аликов (1986-1998.), Қ.А. Наурызбаев (1998-1999), Қ.К. Ермекбаев (1999-2006) болды. 2006 жылдың сәуірінен бастап Денсаулық сақтау департаментін М.З. Шайдаров басқарады.

1991, 1995, 1997 және 2000 жылдардағы емдеу мекемелерінің және дәрігерлер мен орта медициналық қызметкерлердің саны

Емдеу мекемелерінің және қызметкерлердің саны 1991 1995 1997 2000
Ауруханалық мекемелер 173 155 88 91
Амбулаториялық-емханалық мекемелер 320 335 330 349
Дәрігерлер саны 8878 8076 6457 5749
Орта медициналық қызметкерлер 23834 19577 13037 10625

Қарағанды облысындағы дәрігерлер саны (2003)

Абсолютті сан Әрбір 10000 тұрғынға есептегенде
1 қала 4965 44,8
2 ауыл 647 29,2

Тұрғындардың медициналық қызметпен қамтылуы (2006)

Мемлекеттік емдеу-профилактикалық мекемелер Жеке меншіктегі емдеу-профилактикалық мекемелер
Емханалар 12 23
Ауруханалар 29 15
Дәрігерлік амбулаториялар 15 (ауылдық, отбасылық) 16 (ауылдық, отбасылық)

Қарағанды мемлекеттік медицина институты, 1997 ж. Қарағанды мемлекеттік медицина академиясы болып өзгерді. Осы жоғары оқу орны медицина саласы мамандарын даярлаудың көшбасшысы болып келеді. Әр жылдары бұл мекемені А.П. Филин (1974—1984), Н.А. Хлопов (1984-1989), М.Т. Әлиакпаров (1989-2001) басқарды. 2001 жылдың шілде айынан бастап Қарағаңды мемлекетгік медицина академиясын ҚР БҒМ корреспондент-мүшесі, медицина ғылыми докторы, профессор І.Р. Құлмағамбетов баскарады.

Сондай-ақ көптеген ұстаз-ғалымдар жоғары білімді дәрігерлер дайыңдап, медицина ғылымының дамуына өз үлестерін қосты. Олар: Н.И. Альбертон, Ю.Д. Беляев, А.В. Брофман, И.Ш. Забиров, A.А. Земец, А.А. Зорина, И.И. Каганович, B.М. Карлинский, Б.Г. Коган, Л.С. Кочкина, А.И. Лаббок, Я.А. Лазарис, Х.Ж. Мақажанов, Р.Г. Мандрыко, Т.Т. Мұстафин, Қ.Ж. Мұсылманбеков, Х.С. Нұғыманова, А.М. Свядош, И.А. Серебровская, З.Т. Слободин, К.З. Тынымова, Ю.А. Хаирова, П.П. Хохлов, Г.Я. Хволес, А.Л. Узбеков, В.И. Якубовская, А.Х. Аушев, Г.Р. Қарсыбекова, Б.А. Нәдірова, М.Ш.Тастамбекова, М.И. Дәулетбақова, Г.А. Жанайдарова және т.б. Қарағанды мемлекеттік медицина институтының түлектері қатарында ҚР ҮҒА және Ресей МҒА академигі Т.Қ. Шарманов, ҚР ҮҒА корреспондент мүшелері, медицина ғылыми докторлары, профессорлар Б.Е. Алтынбеков, Г.Ә. Құлқыбаев, А.Р. Рақышев, медицина ғылыми докторлары, профессорлар А.А. Алдашев, А.Б. Әбішева, К. А. Әлиханова, Е.С. Баймышев, А.М. Бөкенов, В. Гепайн, Д.М. Жанғозина, Р.С. Досмағамбетова, О.Т. Жүзжанов, С.К. Қайшыбаев, Н.В. Козаченко, О.М. Мәдікенов, А.Б. Марденов, Қ.Ж. Мұсылманбеков, К.Г. Нәдірова, К.С. Садырбаев, Т.З. Сейсембеков, Ю.А. Шустров, Қ.К. Ермекбаев, С.Т. Сәтеков және баскалары бар. ҚММА осы уақытқа дейін 30 мыңнан астам дәрігер дайындады. Қазір академия 7 мамандық бойынша дәрігер дайындайды. 2001-2002 оқу жылында академияда 8 мамандық бойынша орта кәсіби білімді мамандарды дайындайтын колледж ашылды.


Тәуелсіздік алған кезенңен бастап Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесіне реформа жүргізілді. 1996 жылдың 30 мамырында облыстық Мәслихаттың XII сессиясында «ҚР Президентінің 1995 жылғы 15 маусымдағы «Азаматтарды медициналық сақтандыру туралы» №2329 Жарлығын жүзеге асыру барысы» мәселесі қаралды. Сессияда «Облыстағы денсаулық сақтау саласын реформалау» бағдарламасы, «Туберкулез», «Педиатрия», «Онкология», «Ардагер», «Диабет», «Жедел медициналық көмек», «Қан», «Дерматовенерология», «ЖИТС» мақсаттық бағдарламалары бекітілді. Денсаулық сақтау саласындағы реформа денсаулық сақтаудың жаңа отандық құрылымын қалыптастыру, тұрғындарға медициналық қызмет көрсетудің жаңа жүйесін құруға бағытталды. Қаржыландыру принципін азаматтарды міндетті медициналық сақтандыру арқылы өзгерту реформаның негізгі бағыты болды. Реформа бағдарламасында басқару органдарын қайта құру, жекеше емдеу жүйесін енгізу, дәріхана жүйесі монополиясын жою, т.б. мәселелер қамтылды. Сонымен қатар медициналық қызметкерлер санын, ауруханалардағы орындар санын қысқарту, жекелеген емдеу мекемелерін біріктіру, қайсыбірін жабу мәселесі қарастырылды. Алғашқы медициналық-санитарлық көмекті дамытуға, туберкулезді, жұкпалы ауруларды емдеуге және олардың алдын алу шараларын күшейтуге, қоршаған ортаны сауықтыру, тұрғындарды сапалы ауыз сумен қамтамасыз етуге, тегін вакцинацияға, салауатғы өмір салтын насихаттауға, ішімдікке салыну мен нашақорлықпен күреске басты назар аударылды.

1998 ж. Қарағанды және Жезқазған қалаларында республика бойынша алғашқы диагностикалық орталықтар құрылды.

1999 ж. облыста 39 аурухана, 198 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 240 фельдшерлік-акушерлік пункт жұмыс істеді. Алайда емдеу-профилактикалық мекемелердің 70%-ы ғана қолайлы ғимараттарда орналасты, мекемелердің үштен бір бөлігінің тозу деңгейі 60%-ға жетті. Сондықтан қымбатқа түсетін станционарлық емдеуді амбулаториялық-емханалық құрылымдарға алмастыруға, мамандандырылған қызметті қысқартуға тура келді. Мұндай шаралардың экономикалық тиімділігі 700 млн теңгені құрады.

2003 жылы облыс көлемінде 405 амбулаториялық емхана, оның ішінде 67 жеке меншіктегі емхана, 19 санитарлық-эпидемиологиялық станса, 11 ауылдық және аудандық орталық аурухана, 9 учаскелік, 113 ауылдық отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 178 фельдшерлік-акушерлік пункттер жұмыс істеді. Ауруханалардағы тесек қоры облыс бойынша 99,6%-ды құрады.

Облыстың маман дәрігерлермен камтылу деңгейі 96,6%-ды құрайды. Облыс тұрғындарына әр түрлі медициналық қызмет көрсетіледі, 2003 ж. стоматологиялық қызметті ересектердің 7,8%-ы, балалардың 12,8%-ы пайдаланды. Облыстағы педиатриялық қызмет дами түсті. Облыста балаларға арналған 70-тен астам емхана бөлімдері және кабинеттер бар. Акушерлік-гинекологиялық қызмет кабинетгерде көрсетіледі. Диспансерлік бақылау ересектердің 29727,9-ын; жасөспірімдердің 34892,6-н, балалардың — 29397,1-н қамтиды (бұл әрбір 10000 тұрғынға шаққандағы көрсеткіш).

Облыс көлемінде 81 коммуналдық мемлекеттік қазыналық мекеме, 32 мемлекеттік бірлестік жұмыс істейді. Тұрғындарға 4 жедел жәрдем стансасы, 4 қан кұю стансасы, 4 салауатты өмір салты орталығы қызмет көрсетеді (2005). Облыста 2002-2010 жылдарға арналған «Ауыз су» бағдарламасы қабылданды (қаржыландыру сомасы 20,7 миллиард теңге). Бағдарламада ауыз суға мұқтаж 311 елді мекен қамтылған.[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5