Қарлұқтардың, Оғыздардың, Қимақтардың шаруашылығы

Қарлұқтардың, Оғыздардың, Қимақтардың шаруашылығы

Мал шаруашылығы

Оғыздардың, қарлұқтардың және қимақтардың көпшілігінің басты кәсібі көшпелі мал шаруашылығы болды. Көшпелілер маусымдық жайылымдардың бірінен соң біріне ауысып, ұзак уақыт көшіп жүрді. Өзендердін белгілі өткелдерінен, қолайлы тау асуларынан өтіп, суы мол, шөбі қалың жайлауларга жететін ғасырлар бойы қалыптаскан көші- қон жолдары болды. Жайылымдарды дұрыс пайдалану үшін жылдың кай кезінде кай жерде шөптің қалың болатынын білу керек еді. Бұрыннан келе жатқан көшу жолдарының бағыты бір үлкен экономикалық немесе саяси жағдайлар болғанда ғана езгерді.

Қимақтардың кейбір топтары қыста Жайық пен Жемнің арасын қыстап, жазда Ертіс жағасын жайлап жүрді. Оғыздардың бір бөлігі Сырдарияның төменгі бойын қыстап, жайлауға Каспий маңындағы далаға көшетін болды. Әл-Бируни оғыздардың қара күзде Хорезм шекараларына таяу көшіп келетінін жазады және олардың енді бір топтарының қимақтар елінде Манқұр көліне таяу жерде151 (Ұлытау баурайы) кәшіп жүретінін айтады.

Оғыздарда ұлан-байтақ даламен алыс жерлерге қоныс аударып жүретін көшпелілерге тән кішкене жолым үйлер қондырылған арбалар болған. Орта ғасыр авторлары қимақтардың, оғыздар мен қарлұқтардың жылқы, қой, ешкі, сиыр, огіз, түйе өсіргенін айтады.

Олардың шаруашылығанда қой өсіру аса маңызды рөл атқарды. «Өсімдік майының орнына мал майын пайдаланды, тоң майды шам етіп жақты». Оғыздар елінен Хорасан мен Мауараннахрға жеткізілетін қой еті ол кезде ең жақсы ет саналды. Ибн әл-Факих түрік қойлары «өте ірі келеді, батпандай құйрықтары жер сызады» деп жазады. Қаракөл қойлары да өсірілген болса керек. Мысалы, Ибн Хаукаль Түркістанда әдемі елтірілер алынатын қойлар бар деп жазады. Әсіресе қара, қызыл және қоңыр-қызыл қозылардың елтірісі ерекше бағаланған.

Көшпелі шаруашылықта жылқы өсірудің ерекше маңызы болды. Жылқынын жүрдектігі, тезімділігі арқасында ғана алыста жатқан жайылымдар игеріліп отырды. Жылқы соғыска, аң аулауға пайдаланылды. Әл-Жахиздің сөзімен айтқанда, «түрік жерден гөрі ат үстінде көп отырады». Ибн Фадлан мен Гардизи X ғасырда оғыздар мен қимақтардың жер қайыстырған қалың жылқы өсіргенін жазады. Түрік жылқысы жергілікті табиғат жағдайына және жыл бойы аяғынан жайылуға жақсы бейімделген, етті де, сүтті де болды. Көшпелі түрік тайпалары сиыр еті мен қой етінен жылқы етін артық көрді, ал биенің сүтінен қымыз ашытты.

Жылқының екі түрі — аласа, басы үлкен, мойны қысқа әрі жуан келетін түрі және басы кішірек, тірсегі жіңішке салт мінілетін тұрықты тұқымы өсірілді. Тамим ибн Бахр қимақтар патшасы мен оның әскері аттарының «тұяқтары жұка келеді» дегенде, бәйге аттарын айтқан болуы керек.

Аң аулау кәсібі

Оғыздардың, қимақтар мен қарлұқтардын күнкөріс кәсіптерінің бірі аң аулау болды. IX ғасырда әл-Йакуби көшпелі түріктер «көбіне жабайы аң-құстың етін жейді» деп жазды. Жахиз түріктердің аң аулау тәсілдерін қызғылықты етіп суреттейді. Оның сөзіне қарағанда, олар аң аулағанды жақсы көреді, тіпті шапқыншылықта жүрген кезінде де ан аулайды, аң аулауға салт ат мініп шығады; олар әсіресе киік пен құланды куғанда ерекше төзімді келеді.

Аңға жалғыз шығумен қатар, қаумалап та аулау ұйымдастырылған; олар аң аулағанда шаруашылык мақсатымен қатар, өзінше бір үлгідегі маневр, әскери жаттығу ретінде әскери маңызын да көздеген.

Қимақтардың, оғыздар мен қарлұқтардың арасында терісі қымбат түлкі, сусар, кұндыз сияқты андарды аулаушылар да болды. Қимақтар сонымен қатар бұлғын, ақ тышқан және жыртқыш ірі аңдар: жолбарыс, барыс аулаған. Ертіс бойында ықшам киінген, ат үстінен сүңгімен жолбарысты түйрегелі жатқан қимақ аңшысының суреті салынған қола тоға табылды. Аң терісі бұл тайпалардың басқа елдерге шығарып сататын дүниелерінің бірі болды.

Оғыздардың,қимақтар мен қарлұқтардың кейбір топтары, көбінесе кедейлері Сырдариядан, Ертістен және басқа өзендерден балық аулаумен айналысқан. «Диуани лұғат ат-түркте» және араб-қыпшақ сөздіктерінде балық аулайтын еңбек құралдарының қимақ-қыпшак терминдері: ырғақ - қармақ, ағ — ау, ожан (ұлық) — кішкене қайық, кеме (қараб) — үлкен қайық деген сөздер келтірілген. Нарративтік деректемелердің мәліметтерін Ертіс бойынан табылған археологиялық материалдар растайды. VIII — IX ғасырлардағы қорымдардан балықтардың мүсіндік бейнелері табылды.

Отырықшы және жартылай отырықшы топтар

Қарлұқтардың, оғыздар мен қимақтардың арасында жартылай отырықшы және отырықшы халық шоғырлана қоныстанған топтар болған. Түрік тайпаларын сипаттай келіп әл-Идриси: «Адамдары көшпелі... Алайда олар жер өндейді, тұқым сеуіп, егін жинайды» деп жазады. Жоғарыда айтылғандай, IX — X ғасырларда кедейленген қауым мүшелерінің бірқатары егіншілікке көшті, сөйтіп әсіресе сауда айырбасының ұлғаюы нәтижесінде көшпелілердің отырықшы егіншілік өңірдегі халыктармен экономикалық байланыстары күшейді.

Үй кәсіптері және қолөнер

Оғыздарда, қимақтар мен қарлұқтарда уй кәсіптері мен қолөнерінің ең дамыған турі мал өнімдері мен шикізаттарын өндеу және қайта өндеу болды. Малдың терісінен әр түрлі аяқ киім, ыдыс, садақтың қаптамасы, қорамсақ, ер-турман әбзелдері, торсық-мес секілді заттар жасалды, киіз үйге ұсталды, одан киім де тігілді. Әл-Иақуби «түріктер— киіз басуға өте шебер халық, өйткені өздерінің киімдерін сол киізден тігеді» деп атап өткен. Киім, сондай-ақ жабайы жануарлар мен аңдардыңтерісінен де тігілді.

Қауымның қатардағы мүшелері әдетте өздерінің әр түрлі қаруларын, шаруашылыққа, тұрмысқа керекті бұйымдарын өздері жасады. Бұл жөнінде әл-Жахиздің мына бір сөздері назар аудартады: «Түрік қолөнердің барлық үрдістерін өзі істейді, жолдастарынан көмек сұрамайды және басқаның ақылын керек етпейді: олар (түріктер) қару, жебе, ер-тұрман, қорамсақ, найза жасайды» Тұрмыста ағаш бұйымдар: ер, ыдыс-аяқ, қайық, киіз үйдің ағаш сүйегі көп колданылды, шаңғының да болғаны айтылады.

Қарлұқтардың, оғыздар мен қимақтардың қарауындағы қоныстарда құмырашылық өндірісі де өркендеді. Бұған қоса олар мекендейтін аумақта темір, күміс, алтын, мыс және асыл тастар өндірілді. «Ондағы шеберлер, — деп жазды әл-Идриси оғыздар мен қимақтар туралы, - темірден ғажайып әдемі бұйымдар жасайды». Алтын мен күмістен сән-салтанат және әсемдік заттары дайындалды. Әл-Идрисидің мәліметтеріне қарағанда, қимақтардың патшасы алтындап тігілген киім мен алтын тәж киген. Ол қимақтардың алтын балқыту технологиясын былай суреттеген: «Әдет (қимақтар) бойынша, алтынды жинап, суға шаяды, оны тазартып, сұрыптап алғаннан кейін алтын түйіршіктерін сынаппен араластырып, қоспаны сиырдың қиымен балқытады. Сөйтіп осындай жолмен едәуір мөлшерде алтын жинап алады». Қарлұқтарда, оғыздар мен қимақтарда колөнер өндірісінің болғанын археологиялық материалдар растайды. Олардың қоныстары мен обалы зираттарын қазған кезде темір бұйымдар, алтыннан, күміс пен қоладан жасалған сәндік заттар, киіздің, терінің, ағаш ыдыстардың қалдықтары, қару және әр түрлі қыш керамика табылды. Бұл бұйымдардың көпшілігі жергілікті жерде өндірілгені анық екенін атап көрсеткен жөн. Кәсіби қолөнершілер жігі біртіндеп қалыптаса бастады, алайда бұл жалпы алғанда үй кәсіптері мен қолөнердің біршама шектеулі дамығаның өзгерте алмады, ал қолөнер дербес әндіріс саласы болып белініп шыққан жоқ.